معرفت ادیان

بازتاب فرجام زندگي عيسي در احاديث اسلامي
مجتبي نيك‌زاد/ کارشناسي ارشد اديان و عرفان دانشکدگان فارابي دانشگاه تهران    m.nikzad.edu@gmail.com
 حسين صابري ورزنه         / استاديار گروه فلسفة دين، اديان و عرفان دانشکدگان فارابي دانشگاه تهران    h_saberi_v@ut.ac.ir
دريافت: 29/08/1403 - پذيرش: 03/11/1403
چکيده
يکي از مسائلي که در آيات قرآني و احاديث اسلامي دربارة حضرت عيسي مورد توجه قرار گرفته، مسئلۀ فرجام اوست. اکثريت قريب به اتفاق مسلمانان، برخلاف قاطبۀ مسيحيان، به‌جاي آموزۀ صليب، قائل به حيات و عروج عيسي هستند؛ اگرچه اين ديدگاهي فراگير نيست. ابهام در برخي آيات مربوطه که به تفاسير مختلفي منجر شده، لزوم بررسي حديثي اين مسئله را دوچندان مي‌کند. بسياري از روايات در اين زمينه، خبر واحدند که پذيرش آنها به مبناي پژوهشگر ارتباط دارد. ما در اين تحقيق تلاش کرده‌ايم که فارغ از محتواي واقعيت تاريخي مسئله (بررسي تاريخي) و دلالت آيات قرآني (بررسي تفسيري)، به مطالعۀ توصيفي ـ تحليلي مفاد روايات مربوطه (پژوهش حديثي) بپردازيم. با بررسي سندشناختي و دلالي روايات درمي‌يابيم که رفعت حضرت عيسي به آسمان و نزول دوبارۀ ايشان در موعد مقرر، به تواتر قابل اثبات است؛ اما نمي‌توان در خصوص فرجام زندگي حضرت عيسي به باور جزمي فراگيري نائل شد. باري اعتقاد به حيات فرزند مريم، با فرض اثبات ارزش معرفتي خبر واحد و البته اعتبار سندي اخبار آحادِ مربوطه، ممکن خواهد بود.
کليدواژه‌ها: فرجام عيسي، تصليب، عروج، حديث، مسيحيت.
 
مقدمه
وجود برخي نقاط مبهم در شرح زندگي برخي از پيام‌آوران الهي، همواره به‌عنوان يک مسئله در عصر ظهور اسلام مطرح بوده است. عيساي ناصري نيز از اين جهت مستثنا نيست. هم نحوۀ ولادت او، هم رخدادهاي زندگي‌ و معجزاتش، هم گفت‌وگوهاي بين او و خدا و همچنين بين او و بني‌اسرائيل، تصديق انسان بودن وي و رد الوهيتش، همچنين فرجامش در اين زندگي و جايگاهش در امور آخرالزماني و اخروي، در متون اسلامي ـ از قرآن و حديث گرفته تا کتب تاريخي، اخلاقي، ادبي، صوفيانه و حکمي و قصص‌الانبيا ـ محل توجه بوده است (Khalidi, 2001, p. 3, 14 & 25). در اين ميان، فرجام زندگي حضرت عيسي از اهميت بسزايي برخوردار است. در نگاه مرسوم مسيحيان، عيساي ناصري همان مسيحاي وعده ‌داده ‌شده در عهد عتيق و نجات‌دهندۀ بشر از آلودگي گناه نخستين است (متي 1: 22ـ23؛ 12: 20ـ21 و 22: 43ـ44؛ مرقس 12: 35ـ36؛ لوقا 20: 41ـ42)، که براي نجات انسان از گناه، تجسد يافت و بر صليب رفت تا با قرباني کردن خود، کفارۀ گناهان بشر را بپردازد (روميان 8: 3؛ اول تيموتائوس 2: 6)؛ به همين دليل مرگ عيسي مسيح بر صليب، مبناي بسياري از مباحث نجات‌شناسانه و فرجام‌شناسانه در مسيحيت است. در نقطۀ مقابل، اکثريت قريب به اتفاق مسلمانان با تکيه بر آياتي مانند آيۀ 157 و 159 سورۀ نساء و برخي احاديث، به مصلوب نشدن حضرت عيسي و حيات و عروج ايشان باور دارند. البته استثنائاتي هم وجود دارد؛ براي مثال، مفسراني همچو نصرحامد ابوزيد، محمد عبده، محمد شلتوت، سيداحمدخان هندي و... بر آن‌اند که آيات مربوط به فرجام عيسي، به عدم تصليب يا حيات ايشان تصريحي ندارند (ر.ک: ابوزيد، 1395، ص276ـ278؛ رشيد رضا، 1990م، ج3، ص260ـ261؛ شلتوت، 1379، ص52ـ67؛ هندي، 1338، ج3، ص52ـ63). بر همين سبيل، برخي قرآن‌پژوهان غيرمسلمان نيز قائل شده‌اند که يا آيات قرآن لزوماً مؤيد ديدگاه مرسوم مسلمانان نيست يا داراي ابهام و ناسازگاري است (Marshal, 2013, p. 36; Parrinder, 1995, p. 105-121). البته مسئلۀ فرجام زندگي عيسي از همان قرون اوليۀ اسلامي محل بحث مسيحياني بوده است که داعيۀ دفاع از مسيحيت در برابر باورهاي مسلمانان را داشته‌اند. شخصيت‌هايي چون يوحناي دمشقي و تيموتي از جملۀ آنها بوده‌اند (Robinson, 1991, p. 107-108). دربارة زمينه‌هاي تاريخي ديدگاه مرسوم مسلمانان در خصوص حيات عيسي، بحث‌هاي دامنه‌داري مطرح شده است. برخي از محققين غربي عبارت «وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ» در آيۀ 157 سورة نساء را داراي سويه‌هاي دوستيستي (Docetism) دانسته‌اند که بر طبق ديدگاهشان، مسيح حقيقتاً انسان نبود؛ بلکه انسان «مي‌نمود»؛ اما اختلافات زيادي بين نگرش قرآني و اين ديدگاه وجود دارد (از جمله، نفي الوهيت از سوي مسلمانان). برخي نيز از تأثير باورهاي نسطوري يا مونوفيزيتي (مسيح‌شناسي تک‌طبيعت‌گرايانه) يا برخي مسيحيان غنوصي، مثل باسيليدس، سخن به‌ميان آورده‌اند (Khalidi, 2001, p.13; Robinson, 1991, p. 110-111; Parrinder, 1995, 110-112). 
همين مسئلۀ فرجام زندگي عيسي، در احاديث اسلامي نيز بازتاب گسترده‌اي داشته است و چون ما در اين تحقيق به‌دنبال پژوهش حديثي در خصوص همين مسئله‌ايم، ذکر چند نکته لازم مي‌نمايد. «حديث» در اصطلاح شيعه عبارت است از آنچه حکايتگر قول، فعل و تقرير معصومين باشد (مامقاني، 1428ق، ج1، ص52؛ شبيري زنجاني، 1402، ص25) و در نزد اهل‌سنت عبارت است از قول، فعل يا تقريري که به پيامبر خاتم نسبت داده مي‌شود (صالح، 1428ق، ص3ـ5). اما ازآنجاکه علاوه‌ بر اخبار منتهي به پيامبر («مرفوع» طبق اصطلاح‌شناسي اهل‌سنت؛ براي آگاهي از معاني ديگر «مرفوع» نزد شيعه، ر.ک: شهيد ثاني، 1408ق، ص100)، اخبار منتهي به صحابه (موقوف) يا تابعين (مقطوع) نيز در نزد عده‌اي از محدثان اهل‌سنت «حديث» ناميده مي‌شود (صالح، 1428ق، ص10ـ11؛ دهلوي، 1426ق، ص44) و در برخي موارد ممکن است مورد استناد نيز قرار گيرد (صالح، 1428ق، ص208ـ210؛ ابن‌الصلاح، 1406ق، ص47ـ50؛ طحان، 1415ق، ص99ـ101؛ دهلوي، 1426ق، ص46ـ45)، مراد از حديث در اين پژوهش، معناي عامي است که احاديث منتهي به رسول اکرم، ائمة اطهار، اصحاب و تابعين را دربر مي‌گيرد. باري، در پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي اسناد و مضامين حديثي درصدد بررسي اين مهم هستيم که آيا مي‌‌توان در احاديث اسلامي دلالتي قطعي بر باور اکثريت مسلمانان به حيات و عدم مرگ عيسي سراغ گرفت؟ ازاين‌رو اين پژوهش درصدد تبيين تاريخي زمينه‌هاي مضامين حديثي يا روشن ساختن واقعيت تاريخي فوت يا عدم فوت عيسي نيست. 
تا کنون اثر پژوهشي مستقلي به بررسي حديثي جامع در موضوع يادشده نپرداخته است و بيشتر آثار موجود، يا ناظر به قرآن کريم‌اند يا به‌صورت گذرا احاديث را مدنظر قرار داده‌اند: گلپايگاني و گودرزوند در مقالۀ خود (1393)، به تفاسير پرداخته‌اند و توجه کمتري به احاديث داشته‌اند؛ حميديان‌پور در پايان‌نامه‌اي (1438ق) به بررسي تطبيقي رفع حضرت عيسي در کتاب مقدس و تفاسير قرآني پرداخته است؛ اکرمي (1398) رويکرد تطبيقي بين‌الادياني دارد؛ رضوي (1395) بيشتر به رجعت مسيح نظر داشته و علوي‌نژاد (1392) بيشتر تمرکزش را بر روايات شيعي قرار داده است؛ محمدي مبارز و همکارانش (1401) توجهشان معطوف به آثار ادبي و عرفاني بوده و هوشنگي (1387) به بحث‌هاي روش‌شناختي دو تن از شرق‌شناسان در خصوص مسئلۀ عيسي پرداخته است.
1. فرجام عيسي در تفاسير قرآني 
در ميان آيات مربوط به حضرت عيسي، آياتي به سرانجام زندگي او اشاره دارند که عبارت‌اند از آيات 46 و 55 سورة آل‌عمران، آيات 157 تا 159 سورة نساء و آية 117 سورة مائده. از اين ميان نيز دو آية شريفۀ «إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ» (آل‌عمران: 55) و «وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا» (نساء: 157) از اهميت بيشتري برخوردارند. بيشترين اختلاف مفسران را مي‌توان به تفسير دو واژة «توفي» و «رفع» در آية 55 سورة آل‌عمران مربوط دانست. به‌طور‌کلي، تفسير مفسران در اين زمينه به پنچ گروه قابل تقسيم است: 
1. عده‌اي به بيان احتمالات موجود در تفسير آيات، به‌ويژه آية 55 سورة آل‌عمران پرداخته‌ و برخي احتمالات را نيکوتر دانسته‌اند (ثعلبي، 1422ق، ج3، ص80ـ83؛ قيسي، 1429ق، ج2، ص1031ـ1034؛ فخر رازي، 1420ق، ج8، ص237ـ238؛ فيض کاشاني، 1416ق، ج1، ص341؛ براي تقسيم‌بندي ديگر، ر.ک: Robinson, 1991, Chapter 12 & 13).
2. عده‌اي ديگر در تفسير دقيق اين آيات توقف کرده و قائل به عدم لزوم تفصيل شده‌اند (ابوزيد، 1395، ص276ـ278؛ سيد قطب، 1412ق، ج1، ص403؛ دروزه، 1383، ج7، ص157؛ و...).
3. برخي مفسران قائل به عدم موت حضرت عيسي هستند. اين قسم از مفسران در تفسير خود تعبير يکساني نداشته و آيات مربوطه را به وجوه مختلفي معنا کرده‌اند. بيشتر آنها بدين قرارند:
الف) برخي «توفي» را به «برگرفتن و قبض» معنا کرده‌اند (طبري، 1422ق، ج5، ص451؛ قرطبي، 1384، ج4، ص100)؛
ب) برخي ديگر قائل به تقديم و تأخير در بيان آيه‌اند؛ بدين معنا که در واقع «رفع» بر «توفي» مقدم است (کاشاني، 1336، ص236ـ234؛ جرجاني، 1337، ج2، ص57ـ58 و 305؛ سمرقندي، بي‌تا، ج1، ص243)؛
ج) عده‌اي «توفي» را به خواب معنا کرده‌اند (خالدي، 1428ق، ج1، ص193؛ شنقيطي، بي‌تا، ج1، ص280).
د) تأويل «متوفي» به «مانند متوفي بودن»؛ چراکه با رفعت عيسي و نبودِ خبر و اثري از وي، همچون متوفي شد (فخر رازي، 1420ق، ج8، ص237)؛
ه) در آية 55 آل‌عمران، محذوفي در تقدير است و آيه چنين است: «متوفي عملک و رافعک عملک» (فخر رازي، 1420ق، ج8، ص237)؛
و) برخي نيز با استناد به واژة «كَهْلاً» در آيۀ شريفۀ 46 سورة آل‌عمران، حيات عيسي را برداشت کرده‌اند (ثعلبي، 1422ق، ج3، ص82؛ خازن، 1415ق، ج1، ص252؛ ابوالفتوح، 1376، ج4، ص353)؛
4. برخي مفسران نيز معتقدند که حضرت عيسي همچون ديگران به مرگ طبيعي از دنيا رفته است (هندي، 1338، ج3، ص31ـ47؛ شلتوت، 1379، ص52ـ67؛ برقعي، 1353، ج8، ص3؛ رشيد رضا، 1990م، ج3، ص260ـ261).
5. مفسراني هم درصدد تفسيري عرفاني از «توفي» و «رفع» حضرت عيسي برآمده‌اند؛ براي مثال، از محمدبن‌موسي واسطي نقل شده که او واژة «متوفّيک» را به وفات از اميال و لذايذ نفساني معنا کرده است (ثعلبي، 1422ق، ج3، ص82؛ قشيري، بي‌تا، ج1، ص245ـ246؛ نخجواني، 1419ق، ج1، ص111؛ بقلي، 1388، ص262ـ263).
وجود اختلاف در تفسير و برداشت متفاوت مفسران از آيات مربوطه، ضرورت بررسي حديثي مسئله را براي دستيابي به تصويري روشن از فرجام عيسي در نگرش اسلامي آشکار مي‌کند. 
2. دسته‌بندي روايات ناظر به فرجام زندگي عيسي
مفاد و طرق سندي روايات ناظر به فرجام عيسي تنوع گسترده‌اي دارند و لازم است که به‌نوعي دسته‌بندي شوند. به‌طور‌ کلي اين روايات از حيث محتوا به چهار دسته تقسيم مي‌شوند:
1. رواياتي که صرفاً بر «عروج و رجعت» دلالت دارند؛ 
2. رواياتي که بر «عدم يقين به قتل عيسي» دلالت دارند؛ 
3. رواياتي که بر «عدم قتل يا عدم مرگ» دلالت دارند؛ 
4. رواياتي که بر «موت عيسي» دلالت دارند. 
اين چهار محتوا، به ‌لحاظ سندشناختي و تعداد راويان نيز قابل تقسيم به روايات متواتر و اخبار آحاد هستند. احاديث متواتر در نزد هر دو مذهب شيعه و سني معتبرند و از حجيت لازم برخوردارند (ر.ک: صدر، 1406ق، ج1، ص93؛ حلي، 1406ق، ص206؛ ابوزهره، بي‌تا، ص108؛ ابوالنور زهير، بي‌تا، ج3، ص103ـ104)؛ اما دربارة حجيت خبر واحد معتبري که متعلَّق آن غير از احکام فقهي و عملي است، دو نظر وجود دارد:
1. اين اخبار، هم در احکام و تکاليف فقهي و هم در غير آن حجت‌اند (فاضل لنکراني، 1428ق، ص186ـ188؛ برنجکار و نصرتيان اهور، 1393، ص78ـ79)؛
2. خبر واحد در غير از احکام فقهي حجيتي ندارد (طباطبائي، بي‌تا، ج10، ص351؛ برنجکار و نصرتيان اهور، 1393، ص77ـ69). 
اهميت اين اختلاف درنتيجه‌گيري نهايي پژوهش آشکار مي‌شود. ما بحث را بر اساس تقسيم‌بندي محتوايي پيش‌ مي‌بريم و در ذيل هريک از اقسام، سند و دلالت احاديث موجود را به‌صورت مستقل بررسي خواهيم کرد.
1ـ2. احاديث ناظر به عروج و رجعت عيسي
نخستين دسته، احاديثي هستند که صرفاً بر عروج عيسي در زماني از زمان‌ها و بازگشت او در آخرالزمان دلالت دارند. لازم به ذکر است که در احاديث براي اشاره به اين مضمون، از مشتقات واژگان «رفع، عروج، نزول، هبوط، بعث و...» استفاده شده است و در اين تحقيق، دو اصطلاح «عروج و رجعت» به دو معناي يادشده اشاره دارد.
احاديث اين دسته به‌دليل کثرت طرق نقل در منابع شيعه و سني، به تواتري معنوي در خصوص عروج و رجعت حضرت عيسي رسيده‌اند. درنتيجه، اين احاديث در مجموع در معناي يادشده معتبرند.
الف) احاديث شيعه
1. از امام صادق نقل شده است: «و چون [قائم] پرچم رسول خدا را برافرازد، سيزده هزار و سيزده فرشته از آسمان بر او فرود آيد... و آنان همان فرشتگاني‌اند که... با عيسى بودند، هنگامى كه بالا برده شد» (صدوق، 1395، ج2، ص671).
سندشناسي: راويان حديث [صدوق (ثقة امامي) از محمدبن‌حسن‌‌بن‌وليد (ثقة امامي) از محمد‌ صفار (ثقة امامي) از يعقوب‌بن‌يزيد (ثقة امامي) از ابن‌ابي‌عمير (ثقة امامي) از ابان‌بن‌عثمان (ثقة امامي) از ابان‌بن‌تغلب (ثقة امامي) از امام صادق] همگي ثقه و امامي‌اند و با نظر به اتصال سندي آن، حديث يادشده صحيح است (ر.ک: نجاشي، 1418ق، ص10، 389، 383، 354، 450 و 326؛ طوسي، 1363، ج1، ص57).
2. از امام باقر نقل شده است: «آن هنگام که اميرالمؤمنين از دنيا رفت، حسن‌بن‌على در مسجد كوفه به‌پاخاست...؛ سپس فرمود: ... به خدا در شبى وفات کرد که... عيسي‌بن‌مريم در آن عروج نمود» (کليني، 1407ق، ج1، ص457).
سندشناسي: راويان حديث [‌کليني (ثقة امامي) از محمدبن‌يحيى (ثقة امامي) از احمدبن‌محمد (ثقة امامي) و على‌بن‌محمد (ثقة امامي) از سهل‌بن‌زياد (ثقة امامي) همگي از‌ ابن‌محبوب (ثقة امامي) از ابى‌حمزه (ثقة امامي) از ابي‌جعفر] جملگي ثقۀ امامي‌اند و با نظر به اتصال سندي آن، حديث يادشده صحيح است (ر.ک: نجاشي، 1418ق، ص81، 115، 185، 260، 353 و 377؛ طوسي، 1417ق، ص96).
ب) احاديث اهل‌سنت
1. از پيامبر اکرم نقل شده است: «قسم به آنکه جانم به دست اوست! به‌زودي اتفاق خواهد افتاد که عيسي چون حکم‌دهنده‌اي عادل بر شما نازل مي‌شود؛ پس صليب را مي‌شکند و خوک را مي‌کشد و...» (بخاري، 1410ق، ج4، ص89).
سندشناسي: سند حديث متصل است و راويان حديث [‌بخاري (ثقه، حافظ) از قتيبة‌بن‌سعيد (ثقه) از ليث‌بن‌سعيد (ثقه) از ابن‌شهاب‌ (ثقه) از ابن‌مسيب (از فقيهان بزرگ، تابعي) که شنيد از ابي‌هريره (صحابي) از رسول خدا] در رجال‌شناسي اهل‌سنت از وثاقت و جايگاه والايي برخوردارند. بنابراين در نهايت درجة اعتبار است (ر.ک: عسقلاني، 1406ق، ص 241، 454، 464، 468، 506 و 680).
2. از پيامبر اکرم نقل شده است: «قيامت برپا نمي‌شود، مگر آنکه ده نشانه باشد: ... و نزول عيسي فرزند مريم و...» (طبراني، 1409ق، ج2، ص32).
سندشناسي: سند حديث متصل است و راويان حديث [طبراني (ثقه، حافظ) از ابن‌شعيب‌ (صدوق) از ابن‌هارون (صدوق) از صدقة‌بن‌منصر (صدوق) از ابن‌ابي‌عمرو (ثقه) از عمرو حضرمي (مقبول) از واثلةبن‌اسقع (صحابي)، که شنيد از رسول خدا] ثقه يا صدوق‌اند، مگر عمروبن‌عبدالله که مقبول است. بنابراين، حديث معتبر و حسن است (ر.ک: ابن‌عماد، 1406ق، ج4، ص310؛ ابوزرعه، 1402ق، ج3، ص919؛ ابن‌حبان، 1393، ج8، ص319؛ عسقلاني، 1406ق، ص 424، 579 و 595؛ براي احاديث مشابه، ر.ک: صدوق، 1376، ص218؛ صدوق، 1404ق، ج1، ص218؛ صدوق، 1416ق، ص428؛ عياشي، 1389، ج1، ص175؛ قمي، 1404ق، ج1، ص158؛ بحراني، 1374، ج4، ص665؛ بخاري، 1410ق، ج5، ص401؛ مسلم، 1412ق، ج2، ص915؛ ابن‌حنبل، 1416ق، ج15، ص153؛ طبري، 1422ق، ج5، ص449؛ ثعلبي، 1422ق، ج3، ص82؛ ابن‌ابي‌حاتم، 1419ق، ج4، ص1112).
ج) بررسي
با بررسي احاديث يادشده مي‌توان نتايج زير را استنباط کرد:
1. اين احاديث شيعه و سني همگام با مسيحيان (ر.ک: مرقس 16: 19؛ متي 24: 30) بر عروج و رجعت حضرت عيسي اتفاق‌نظر دارند. 
2. اين احاديث دربارة قتل يا فوت آن حضرت نفياً و اثباتاً هيچ سخني نگفته‌اند. بله، عدم تصليب ممکن است برداشتي از عبارت «و صليب را مي‌شکند» باشد (ر.ک: بخاري، 1410ق، ج4، ص89؛ ابن‌حنبل، 1416ق، ج15، ص153)؛ بااين‌حال اين عبارت تصريحي به عدم تصليب ندارد.
3. با توجه به چهارچوب مضموني اين احاديث، اين دسته با چهار احتمال مختلف قابل جمع‌اند: الف) قتل عيسي (نظر اناجيل)؛ ب) مرگ طبيعي عيسي؛ ج) حيات عيسي و عروج ايشان در حال خواب؛ د) حيات و عروج ايشان در بيداري.
2ـ2. احاديث ناظر به گمان نامتيقن يهوديان دربارۀ عيسي 
برخي از احاديث مستقيماً در خصوص فرجام مسيح نکته‌گشايي نمي‌کنند؛ بلکه به يک معنا به تصور يهوديان دراين‌باره اشاره دارند و بيان مي‌کنند که يهوديان به کشته شدن حضرت عيسي يقين پيدا نکردند و در شک و ترديد بودند که آيا عيسي را کشتند يا اين اتفاق نيفتاد. احاديث متعددي با عباراتي شبيه به هم بيان شده‌اند؛ بنابراين به نقل دو حديث که از ديگر احاديث معتبرتر‌ند، بسنده مي‌کنيم.
الف) احاديث
1. ‌از ابن‌عباس نقل شده است که در تفسير آيۀ «وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا» (نساء: 157) گفته است: به‌يقين آن‌گونه‌که گمان مي‌کردند، او را نکشتند (ابن‌ابي‌حاتم، 1419ق، ج4، ص1111).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان حديث عبارت‌اند از: ابن‌ابي‌حاتم (ثقه، حافظ) از پدرش (ابن‌‌ادريس، ثقه) از ابوصالح (مقبول) از معاوية‌بن‌صالح (صدوق) از علي‌بن‌ابي‌طلحه (صدوق) از ابن‌عباس (صحابي). اين حديث به ابن‌عباس منتهي مي‌شود؛ بنابراين موقوف است و ازآنجاکه امکان اجتهاد او وجود دارد، قابل استناد نيست (ر.ک: عسقلاني، 1390، ج3، ص432؛ عسقلاني، 1406ق، ص308، 309، 402 و 538).
2. از حسن بصري شنيده شده است که در تفسير قول خداوند متعال «مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ» (نساء: 157)، مي‌گفت: نفس آنان از آن قتل مطمئن نبود؛ بلکه گماني بود از جانب آنان (ابن‌ابي‌حاتم، 1419ق، ج4، ص1111).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان آن عبارت‌اند از: ابن‌ابي‌حاتم از پدرش از عبدالله‌بن‌عمران (صدوق) از ابوداود (طيالسي، ثقه) از ابن‌ابي‌الصلت (صدوق) که شنيد از حسن بصري (ثقه، تابعي). حديث يادشده به تابعي منتهي مي‌شود؛ پس مقطوع است و ازآنجاکه شرايط استناد را ندارد، قابل استدلال نيست (ر.ک: عسقلاني، 1406ق، ص160، 250، 258 و 316).
ب) بررسي
با توجه به مفاد اين دسته از احاديث مي‌توان به نتايج زير اشاره کرد:
1. احاديث يادشده تماماً در منابع اهل‌سنت بيان شده‌اند و تفسير بخشي از آية 157 سورة مبارکة نساء هستند. از نظر اعتبار سندي نيز چندان وثاقتي نمي‌توان براي آنها قائل شد. در منابع شيعه ظاهراً چنين مضموني نقل نشده است.
2. در نگاه نخست، دو معناي کلي محتمل است: عدم قتل به‌يقين (اِخبار از امر خارجي) و عدم يقين به قتل (ناظر به باور يهود). 
3. بر طبق معناي دوم، اين احاديث درصدد بيان روايتي از اصل واقعيت نيستند؛ بلکه ناظر به حالت معرفت‌شناختي يهوديان دربارة سرنوشت عيساي ناصري هستند. به‌عبارت‌ديگر، طبق خوانش دوم، يهوديان پس از اينکه موجبات تصليب عيسي را فراهم کردند، در نهايت به يقين نرسيدند که آيا تمهيداتشان به نتيجۀ مطلوب منجر شد يا خير.
4. بر طبق خوانش نخست، مي‌توان گفت که اين روايات لزوماً به‌معناي تأييد عدم قتل عيسي به‌صورت مطلق نيست؛ بلکه يک احتمال اين است که عيسي «به‌دست يهوديان» به قتل نرسيده باشد. 
5. با توجه به نتايج 3 و 4، احاديث يادشده با احتمالات چهارگانه در باب سرانجام عيسي مسيح سازگارند.
3ـ2. احاديث ناظر به «زنده بودن عيسي»
برخي احاديث که بيشترين حجم بحث‌ها در خصوص فرجام عيسي را به خود اختصاص مي‌دهند، ناظر به عدم قتل يا عدم مرگ عيسي در هنگام عروج هستند. اين دسته از روايات، خود به سه گروه قابل تقسيم‌اند: 1. بعضي از آنها به‌صراحت مي‌گويند که عيسي کشته نشد؛ 2. برخي ديگر به معنايي اعم اشاره دارند و آن عدم مرگ است؛ 3. در نهايت، برخي احاديث حاوي اشاراتي هستند که مي‌توان زنده بودن عيسي در هنگام عروج را از آنها استنباط کرد. از اين جهت، به‌واسطۀ اين تفاوت‌هاي مضموني، احاديث مربوطه را به‌صورت مجزا مورد بحث قرار مي‌دهيم.
الف) احاديث عدم قتل
1. از امام باقر نقل شده است: عيسي در آن شبي که خداوند او را به‌سوي خود رفع داد، با ياران خود وعده‌اي گذاشت. پس به هنگام غروب گرد هم آمدند؛ درحالي‌که دوازده مرد بودند. آنها را به خانه‌اي داخل کرد؛ آن‌گاه از چشمه‌اي که در گوشۀ خانه بود، سر از آب برون آورد و گفت: خداوند بر من وحي فرمود که همانا او الساعه مرا به‌سوي خود بالا خواهد برد و مرا از يهود پاک نگاه مي‌دارد؛ پس کدامين شما حاضر است که شبحي از من بر او افتد و کشته شده، بر صليب برود تا با من هم‌رتبه شود؟ جواني از آنان گفت: من حاضرم، اي روح‌الله! عيسي گفت: تو همان هستي... . بعد از آن، خداوند عيسي را از گوشۀ خانه به‌سوي خويش رفع داد... . آن جوان... را دستگير کردند. آن جوان کشته شد و بر صليب رفت (قمي، 1404ق، ج1، ص103).
سندشناسي: اين حديث با دو سند متفاوت در منابع شيعه و سني ذکر شده است. طريق شيعي بدين قرار است: على‌بن‌ابراهيم (ثقه، امامي) از پدرش (ثقه، امامي) از ابن‌ابي‌عمير از جميل‌بن‌صالح (ثقه، امامي) از حمران‌بن‌اعين (ثقه، امامي) از امام باقر. تمامي راويان متصل‌اند و در منابع رجالي شيعه، ثقه و امامي قلمداد شده‌اند؛ درنتيجه صحيح است (نجاشي، 1418ق، ص16، 127 و 260؛ طوسي، 1363، ج1، ص1412).
سندشناسي منابع اهل‌سنت: طبري از ابوسائب (‌ثقه) از ابومعاويه (ثقه) از اعمش (ثقه، تابعي) از منهال (صدوق، تابعي) از سعيدبن‌جبير (ثقه، تابعي) از ابن‌عباس (طبري، 1422ق، ج22، ص622). اين حديث موقوف محسوب مي‌شود و چون اِخبار از گذشته است، اجتهاد در آن راه ندارد. همچنين راويان آن ثقه‌‌اند و در سند نيز حذف راوي صورت نگرفته است. بنابراين اگر اثبات شود که ابن‌عباس از اهل ‌کتاب نقل خبر نمي‌کرده است، اين حديث معتبر خواهد بود (عسقلاني، 1406ق، ص234، 245، 254، 475 و 547).
2. فضّال از امام رضا نقل کرده است: «...هنگامى كه يهوديان تصميم به كشتن عيسى گرفتند، خدا را به حق ما قسم داد. پس، از كشته شدن نجات يافت و خدا او را به‌سوى خود رفعت داد» (راوندي، بي‌تا، ص105).
سندشناسي: اين حديث در منابع شيعه ذکر شده است. سند حديث: راوندي (ثقه، امامي) از ا‌بن‌کمح (ثقه، امامي) از دوريستي (ثقه، امامي) از مفيد (ثقه، امامي) از صدوق از ابن‌بکران نقاش (مجهول) از ابن‌محمد کوفي (ثقه، غيرامامي) از علي‌بن‌حسن‌بن‌فضال (ثقه، غيرامامي) از پدرش (ثقه، غيرامامي) از امام رضا. از ابن‌بکران توصيفي يافت نشده است. بنابراين حديث را بايد ضعيف دانست (ر.ک: خوانساري، 1390، ج4، ص5؛ افندي، 1401ق، ج5، ص502؛ طوسي، 1373، ص419؛ نجاشي، 1418ق، ص34، 94، 257 و 399).
3. عبدالصمدبن‌معقل از وهب شنيد که گفت: همانا هنگامي که خداوند عيسي‌بن‌مريم را آگاه کرد که از دنيا مي‌رود، از مرگ به جزع و اضطراب افتاد... . چون صبح شد...، پيش از آنکه يهود به‌سراغ عيسي برود، امر بر آنان مشتبه شد و فرد مشتبه را گرفتند و بستند...؛ تا اينکه او را بر چوبه‌اي که مي‌خواستند مصلوبش کنند، آويختند. پس خداوند عيسي را به نزد خود بالا برد و يهوديان آن را که برايشان مشتبه شد، کشتند (طبري، 1422ق، ج7، ص651).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان اين حديث عبارت‌اند از: طبري (ثقه، حافظ) از مثني (مجهول) از اسحاق (طاحوني، صدوق) از اسماعيل‌بن‌عبدالکريم (صدوق) از عبدالصمدبن‌معقل‌ (صدوق) از وهب (ثقه، تابعي). سند يادشده مقطوع است و علاوه ‌بر ‌آن، در سند حديث فردي مجهول وجود دارد؛ درنتيجه قابل استناد نيست (ر.ک: عسقلاني، 1390، ج5، ص100؛ جويني، 1433ق، ج3، ص103؛ و ج1، ص219؛ عسقلاني، 1406ق، ص108، 356 و 585).
4. از ابن‌عباس نقل شده است: ... يهوديان متفق شدند تا عيسي را به‌قتل برسانند... . در اين هنگام خداوند جبرئيل را مأمور کرد تا عيسي را وارد منفذي کند که روزنه‌اي در سقف داشت و عيسي از همان روزنه به آسمان بالا رفت. در همين حين يهودا، رئيس يهوديان، به يکي از يارانش که به او طيطانوس مي‌گفتند، دستور داد تا وارد منفذ شود و عيسي را به‌قتل برساند. هنگامي که طيطانوس وارد منفذ شد، عيسي را نيافت! ... در اين هنگام، خداوند متعال طيطانوس را به ظاهر عيسي درآورد. هنگامي که طيطانوس از منفذ خارج شد، يهوديان گمان کردند که او عيسي است. پس او را به ‌اشتباه به ‌قتل رساندند و بر صليب بردند (ثعلبي، 1422ق، ج3، ص409).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان آن عبارت‌اند از: ثعلبي (ثقه، حافظ) از كلبي (متهم به کذب) از ابي‌صالح (ثقه) از ابن‌عباس. حديث فوق موقوف و سند آن به‌دليل راوي بودن کلبي، داراي ضعف است (ر.ک: ذهبي، 1405ق، ج17، ص435؛ عسقلاني، 1406ق، ص203 و 479؛ براي احاديث مشابه، ر.ک: صدوق، 1404ق، ج1، ص219؛ صدوق، 1395، ج1، ص224؛ طبري، 1422ق، ج5، ص447 و ج7، ص653).
ب) احاديث عدم مرگ
1. ابوبصير از امام باقر روايت کرده است: «در صاحب اين امر چهار سنت از چهار پيامبر وجود دارد...؛ اما از عيسي آن است که مي‌گويند مرده است و حال آنکه نمرده است» (صدوق، 1395، ج1، ص326).
سندشناسي: اين حديث در منابع شيعه ذکر شده است. راويان حديث عبارت‌اند از: صدوق از پدرش (ثقه، امامي) و از ابن‌وليد از عبدالله ‌حميري (ثقه، امامي) از محمدبن‌عيسي (ثقه، امامي) از سليمان‌بن‌داود (ثقه، غيرامامي) از ابي‌بصير (ثقه، امامي) از امام باقر. با توجه به اينکه سليمان‌بن‌داود غيرامامي است، بنابراين حديث موثق خواهد بود (ر.ک: نجاشي، 1418ق، ص184، 219، 261، 333 و 441).
2. فضّال از امام رضا نقل کرده است: «... او (عيسي) زنده به‌سوي آسمان برده شد و در بين زمين و آسمان قبض روح گرديد؛ سپس به آسمان برده و روحش به او برگردانده شد... (صدوق، 1404ق، ج1، ص215).
سندشناسي: اين حديث در منابع شيعه ذکر شده است. راويان حديث عبارت‌اند از: صدوق از ابن‌اسحاق طالقاني (ثقه، امامي) از ابن‌محمد ‌كوفي از علي‌بن‌حسن‌بن‌فضال از پدرش از امام رضا. به‌جهت وجود راويان غيرامامي، حديث يادشده موثق تلقي مي‌شود (ر.ک: نمازي، 1414ق، ج6، ص359).
3. از ربيع دربارة فرمودۀ خداوند متعال «إِنِّي مُتَوَفِّيكَ» (آل‌عمران: 55) نقل شده است که گفت: مراد، وفات در خواب است و خداوند عيسي را درحالي‌که خواب بود، رفع داد. حسن بصري مي‌گويد: رسول خدا به يهود فرمود: همانا عيسي نمرده است؛ بلکه او پيش از روز قيامت به‌سوي شما باز خواهد گشت (طبري، 1422ق، ج5، ص448).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان آن بدين ترتيب‌اند: طبري از مثني از اسحاق‌ از ا‌بن‌ابي‌جعفر (صدوق) از پدرش‌ (صدوق) از ربيع‌ (صدوق، تابعي). بخش نخست حديث يادشده مقطوع محسوب مي‌شود و قابل استناد نيست و بخش دوم از مراتب پايين حديث مرسل است (صالح، 1428ق، ص167). علاوه بر اين، در سند آن فردي مجهول قرار دارد. بنابراين سند داراي ضعف است (ر.ک: عسقلاني، 1406ق، ص205، 298 و 629؛ براي احاديث مشابه، ر.ک: صدوق، 1395، ج1، ص327 و ج2، ص354؛ جزائري، 1404ق، ص60؛ صنعاني، 1411ق، ج1، ص171؛ ابن‌سعد، 1410ق، ج2، ص208).
ج) احاديث استنباطي
1. مفضل‌بن‌عمر مي‌گويد: ... امام صادق فرمودند: ... آيا نمى‌دانى مريم را جز عيسى كسى غسل نداده است‌ (کليني، 1407ق، ج3، ص159)؟!
سندشناسي: اين حديث در منابع شيعه ذکر شده است. سند آن بدين ترتيب است: کليني از محمدبن‌يحيي از احمدبن‌محمدبن‌عيسي (ثقه، امامي) از ابن‌ابي‌نصر بزنطي (ثقه، از اصحاب اجماع) عبدالرحمن‌بن‌سالم (ثقه، امامي) از مفضل‌بن‌عمر (ثقه، امامي) از امام صادق. در وثاقت عبدالرحمن‌ و مفضل‌ اختلاف وجود دارد؛ اما کساني از اين دو نقل کرده‌اند که جز از ثقه نقل نمي‌کنند (ر.ک: طوسي، 1363، ج1، ص24؛ نجاشي، 1418ق، ص326؛ شهيد اول، 1419ق، ج1، ص49)، درنتيجه مي‌توان حديث يادشده را صحيح دانست (ر.ک: نجاشي، 1418ق، ص75 و 81).
2. از ابن‌عباس دربارة تفسير آية «وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ» (نساء: 159) نقل شده است که گفت: مراد پيش از موت عيسي‌بن‌مريم است (طبري، 1422ق، ج7، ص664).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. راويان آن عبارت‌اند از: طبري از ابن‌بشار (ثقه) از عبدالرحمن‌ (العنبري، ثقه) از سفيان (سفيان ثوري، ثقه) از ابي‌حصين (ثقه) از سعيدبن‌جبير از ابن‌عباس. اين روايت موقوف است و ازآنجاکه يک حديث تفسيري صرف است، ممکن است بر اساس اجتهاد شخص ابن‌عباس بيان شده باشد. پس قابل استناد نخواهد بود (ر.ک: عسقلاني، 1406ق، ص244، 351 و 469).
د( بررسي
از مفاد احاديث يادشده مي‌توان نتايج زير را استنباط کرد:
1. برخي از اين احاديث صرفاً عدم قتل را مطرح مي‌کنند که مي‌تواند با مرگ عيسي سازگار باشد؛ برخي بر عدم مرگ حضرت دلالت دارند که به‌طريق اولي نافي قتل وي نيز هست؛ و برخي با استنباط‌هايي، چه‌بسا ناظر به حيات حضرت عيسي در هنگام عروج باشند.
2. آنچه از اين گروه از احاديث به‌طور کلي به‌دست مي‌آيد، عدم قتل / مرگ حضرت عيسي در هنگام عروج است.
3. از نظر سندشناختي، تنها چهار حديث از ميان احاديث اين دسته معتبرند: حديث الف1، ب1، ب2 و ج1.
4. حديث ب2 به‌نحوي بين دو قول مرگ و عدم مرگ عيسي جمع مي‌کند؛ بدين صورت که عيسي در هنگام عروج زنده بود؛ اما در مسير، مرگ بر او عارض شد و سپس باز به زندگي بازگشت.
5. حديث ب3 مراد از توفاي عيسي را توفا در هنگام خواب مي‌داند، نه توفا به‌معناي قبض روح کامل، که مترادف با مرگ است (حديث داراي مشکل سندي است).
6. احاديث ج1 و ج2 را مي‌توان با واسطه، مشير به حيات عيسي در هنگام عروج دانست؛ جز آنکه ج1 با فرض مرگ / قتل عيسي و سپس زنده شدنش براي غسل مريم نيز سازگار است.
4ـ2. روايات ناظر به موت عيسي
چالش‌برانگيزترين احاديث آن دسته‌اي هستند که به مرگ عيسي پيش از عروج تصريح دارند و بدين واسطه، با باور مرسوم مسلمانان که حاکي از عدم قتل / مرگ عيسي است، سازگار نيستند.
الف) احاديث مرتبط
1. از ابن‌عباس در تفسير آية «إِنِّي مُتَوَفِّيكَ» (آل‌عمران: 55) نقل شده است: مراد اين است که من تو را ميراندم (ابن‌ابي‌حاتم، 1419ق، ج2، ص661).
سندشناسي: ر.ک: سند روايت اول از دستة دوم احاديث. 
2. از وهب‌بن‌منبه نقل شده است که گفت: عيسي‌بن‌مريم سه ساعت از روز را وفات يافت تا هنگامي که خداوند او را به‌سوي خود بالا برد و نصرانيان گمان مي‌کنند که خداوند عيسي را هفت ساعت از روز ميراند؛ سپس او را زنده کرد (حاکم نيشابوري، 1435ق، ج5، ص89).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. سند آن بدين ترتيب است: حاکم نيشابوري از حسن‌بن‌محمد اسفرايني (ثقه) از ابن‌‌براء (ثقه) از ابن‌ادريس (متروک‌الحديث) از پدرش (ضعيف) از وهب‌. علاوه بر ضعف سندي، حديث يادشده مقطوع است. درنتيجه قابل استناد نيست (ر.ک: سمعاني، 1382، ج1، ص189؛ خطيب بغدادي، 1417ق، ج1، ص296؛ ذهبي، 1382، ج2، ص668؛ عسقلاني، 1406ق، ص97).
3. از کعب‌الاحبار نقل شده است که او گفت: «متوفّيک» يعني به تو مرگ را مي‌چشانيم و سپس تو را بالا مي‌بريم. از وهب نقل شده است: خداوند سه روز عيسي را ميراند؛ سپس او را برانگيخت و بالا برد (ابن‌عساکر، 1415ق، ج47، ص470).
سندشناسي: اين حديث در منابع اهل‌سنت ذکر شده است. سند آن بدين ترتيب است: ابن‌عساکر (ثقه، حافظ) از اسحاق (مجهول) از ادريس از وهب از كعب (ثقه). در ميان راويان سند يادشده، اسحاق مجهول است و ادريس‌بن‌سنان ضعيف، و کعب‌الاحبار به روايت اسرائيليات شهرت دارد (صالح، 1428ق، ص209). علاوه بر اين، حديث فوق مقطوع است و قابل استناد نيست (ر.ک: سيوطي، 1403ق، ج1، ص475؛ عسقلاني، 1406ق، ص461).
ب) بررسي
از احاديث يادشده مي‌توان نتايج زير را استنباط کرد:
1. همۀ احاديث اين دسته، اولاً فقط در منابع اهل‌سنت آمده‌اند؛ ثانياً مشکل سندي دارند.
2. حديث نخست تصريح مي‌کند که حضرت عيسي مرگ را تجربه کرده است؛ اما از بيان اينکه اين امر چگونه و در چه شرايطي اتفاق افتاده، ساکت است. اين حديث با ظاهر گفتۀ ابن‌عباس در دستة سوم (ج2) مغايرت دارد.
3. ظاهراً مراد از «توفّي» در حديث دوم، با توجه به اشاره‌اي که به باور نصرانيان دارد، مرگ است. بااين‌همه، آنچه در اين حديث در خصوص «فوت عيسي به‌مدت هفت ساعت» به نصرانيان نسبت داده شده، نه در اناجيل آمده و نه باور عموم مسيحيان است. همچنين دربارة اينکه اين مرگ چگونه و در چه زمان واقع شده، ساکت است؛ اگرچه مي‌توان با کسري از احتمال استنباط کرد که ناظر به باور مسيحيان در خصوص تصليب است.
4. در حديث سوم تصريح شده است که حضرت عيسي مزۀ مرگ را چشيد و سپس به نزد خدا بالا رفت. در ادامه نيز نقل قولي از وهب‌بن‌منبه نقل شده است که خداوند حضرت عيسي را به‌مدت سه روز ميراند و سپس به نزد خود عروج داد که با باور مسيحيان سازگار است. البته با آنچه در حديث پيشين از وهب نقل شد، مغايرت دارد.
نتيجه‌گيري
مسئلۀ فرجام زندگي حضرت عيسي در مسيحيت حائز اهميت بسيار است و در قرآن نيز آياتي به اين مسئله اشاره دارند. بيشتر مفسران مسلمان باور مسيحيان به تصليب عيسي را مخالف با متن قرآن مي‌دانند و قائل‌اند به اينکه عيسي کشته نشد و در حالي به آسمان عروج کرد که همچنان در قيد حيات بود و در موعد مقرر دوباره باز خواهد گشت. در اين ميان، در روايات اسلامي نيز با موارد متعددي مواجهيم که به فرجام زندگي عيسي پرداخته‌اند؛ اما بين آنها ناسازگاري وجود دارد و 1. مرگ و عروج؛ 2. قتل و عروج؛ 3. حيات، خواب و عروج؛ 4. حيات، بيداري و عروج عيسي از آنها قابل استنباط است.
در منابع حديثي شيعه، تنها به عروج و رجعت (دستۀ اول) و عدم قتل / مرگ حضرت عيسي (دستۀ سوم) اشاره شده است و مفادي ناظر به ترديد يهود (دستۀ دوم) يا مرگ پيش از عروج (دستۀ چهارم) وجود ندارد. از ميان موارد موجود نيز احاديث مربوط به عروج و رجعت عيسي متواتر معنوي است و احاديث ناظر به عدم مرگ / قتل، اخبار آحادي هستند که از بين آن تنها چهار حديث (الف1، ب1، ب2 و ج1) از اعتبار سندي برخوردارند. در مجموع مي‌توان گفت که در احاديث شيعه، عروج و رجعت عيسي مسلم است و چنانچه به حجيت خبر واحد در غير از احکام فقهي معتقد باشيم، مي‌توانيم بگوييم که طبق اين روايات، عيسي کشته نشد؛ بلکه درحالي‌که زنده و هوشيار بود، خداوند او را به ميان آسمان و زمين بالا برد و در آن بين، روح آن حضرت قبض شد؛ سپس به آسمان بالا برده شد و در آنجا روح به جسم بازگشت. بعد از اين و آن هنگام که حضرت مريم از دنيا رفت، عيسي آمد و مادر خود را غسل داد؛ سپس مسيح بار ديگر در موعد مقرر از آسمان نزول خواهد کرد.
اما روايات اهل‌سنت نسبت‌به روايات شيعي تنوع بيشتري دارند و هر چهار دسته را شامل مي‌شوند و از اين جهت، اگر صرفاً نظر به مفاد احاديث داشته باشيم، جمع بين آنها بسيار دشوار مي‌نمايد. اشارۀ برخي از اين احاديث، که معناي «توفي» در آيۀ مربوطه را نه مرگ، بلکه خواب مي‌دانند نيز جالب توجه است؛ اما اگر بخواهيم اعتبار سندي را نيز مدنظر قرار دهيم، هيچ حديث مرفوع متصل و صحيحي (بر طبق اصطلاح‌شناسي اهل‌تسنن) در منابع اهل‌تسنن وجود ندارد، مگر آنچه در دستة اول بيان شده است. بنابراين تمام آنچه در سه دستة ديگر ذکر شده، احاديث مرسل، موقوف يا مقطوع است. البته راويان حديث دستة سوم (الف1) از ابن‌عباس، ثقه‌اند و احتمال اجتهاد وي نيز داده نمي‌شود. بنابراين اگر خبر موقوف را قابل استناد و خبر واحد را در تفسير آيات غيرفقهي معتبر بدانيم، مضمون عروج و رجعت و عدم موت عيسي مفادي معتبر و قابل استناد در منابع حديثي اهل‌سنت هستند. نتيجه آنکه با بررسي سندشناختي و دلالي احاديث اسلامي، آنچه به تواتر قابل اثبات است، تنها عروج و رجعت حضرت عيسي است و جز اين نمي‌توان مضمون مستند و يقين‌آوري را از احاديث يادشده استنباط کرد.