معرفت ادیان، سال پانزدهم، شماره سوم، پیاپی 59، تابستان 1403، صفحات 115-128

    خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیا

    نویسندگان:
    ✍️ محمد کریمی / دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. / mohamadkarimi1351@yahoo.com
    جبار امینی / استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد اسلام‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلام‌شهر، ایران.
    جمشید جلالی شیجانی / دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد یادگار امام خمینی(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. / jalalishey@gmail.com
    doi 10.22034/marefateadyan.2024.2021666
    چکیده: 
    در میان ادیان و مکاتب‌ فلسفی هند ـ که قریب به اتفاق آنها عمل‌گرا هستند ـ مکتب سانکهیه از حیث طرح مباحث نظری و نظام مقولاتی پیچیده، جایگاه فلسفی ویژه‌ای دارد. دو مقولة «پوروشه» (نفس) و «پراکریتی» (ماده)، اصول اساسی متافیزیک به‌ظاهر دوگانه‌انگار سانکهیه است. بدین سبب، برخی فرزانگان و شارحان این نظام فکری دربارة مسئلة وجود خداوند به منازعه پرداخته‌اند. اغلب شارحان متقدم بر پایة باور به نفوس متعدد ازلی و نیز مفهوم خاص علیت نزد فیلسوفان سانکهیه، برآن‌اند که خداوند بدان گونه که در ادیان توحیدی مطرح است، در مکتب سانکهیه جایی ندارد؛ اما شارحان متأخر این نظام فکری که حائز پیروان بیشتری هستند، بر این باورند که وجود خداوند به‌عنوان روحی کامل و ناظر بر عملکرد خلاقانة پراکریتی، ضرورت دارد؛ ولی همیشان ایدة خود را به‌حسب متافیزیک مکتب سانکهیه، به‌درستی تبیین نکرده‌اند. پژوهش پیش رو به‌روش توصیفی ـ تحلیلی «مسئلة خداباوری» را در این نظام فکری می‌کاود؛ اینکه باور به وجود خداوند یکتا به چه میزان با سایر سازه‌های اصلی متافیزیک سانکهیه سازگار است؟ پس از بررسی پیش‌فرض‌ها و دلایل طرفین نزاع، به‌نظر می‌رسد که پوروشه در نظام فکری سانکهیه همان خداوند است؛ ولی شارحان ناخداباور، پوروشه را با مقولة «انانیت» (دومین معلول پراکریتی) خلط کرده‌اند.
    Article data in English (انگلیسی)
    Title: 
    Atheism in Sankeh's philosophical school
    Abstract: 
    Among the religions and philosophical schools of India - most of which are pragmatists - the Sankhya school has a special philosophical position in terms of its theoretical discussions and complex system of categories. The two categories of "Purusha" (soul) and "Prakriti" (matter), the basic principles of metaphysics, seem to be Sankhya's duality. For this reason, some sages and commentators of this system of thought have discussed the issue of God's existence. Most of the advanced commentators, based on the belief in multiple eternal souls and also the special concept of causality among the Sankhya philosophers, are of the opinion that God has no place in the Sankhya school, as it is proposed in monotheistic religions; But the later commentators of this system of thought, who have more followers, believe that the existence of God as a perfect spirit overseeing the creative function of Prakriti is necessary; But they have not always explained their idea correctly according to the metaphysics of the Sankhya school. Using the descriptive-analytical method, this study investigates the "problem of belief in God" in this intellectual system; To what extent is the belief in the existence of a single God compatible with other main structures of Sankhya's metaphysics? Examining the presuppositions and reasons of the parties to the conflict, it seems that Purusha in Sankhya's intellectual system is the same as God; But the incredulous commentators have confused Purusha with the term "énaniat" (the second imperfection of Prakrit).
    • ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله، 1381، الإشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب.
    • اسمارت، نینیان، 1378، فلسفۀ هندی در کتاب سه سنت فلسفی (گزارشی از فلسفه‌های هندی، چینی و ژاپنی)، ترجمة ابوالفضل محمودی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
    • اسمارت، نینیان، 1388، تجربۀ دینی بشر، ترجمة مرتضی گودرزی، چ دوم، تهران، سمت.
    • بهار، مهرداد، 1375، ادیان آسیایی، تهران، چشمه.
    • پت‌فیشر، ماری، 1391، آیین هندویی، در هندوئیسم و اسلام در هند (مجموعه مقالات)، ترجمة حجت‌الله جوانی، تهران، علم.
    • چاترجی، ساتیش چاندرا و دریندرا موهان داتا، 1394، معرفی مکتب‌های فلسفی هند، ترجمة فرناز ناظرزادۀ کرمانی، چ دوم، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
    • شایگان، داریوش، 1392، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران، فرزان روز.
    • گوهر، میرزاحسن، 1372، مخازن، ترجمة محمد عیدی خسروشاهی، تهران، بهبهانی.
    • مهن‌سن، کشیتی، 1388، هندوئیسم، ترجمة عسکری پاشایی، تهران، نگاه معاصر.
    • موکرجی، ساتکاری، 1393، سانکهیه ـ یوگه، در تاریخ فلسفۀ شرق و غرب، زیر نظر سروپالی رادا کریشنان، ترجمة خسرو جهانداری، چ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
    • نات، کیم، 1389، هندوییسم (درآمدی بسیار کوتاه)، ترجمة البرز پورجعفری، تهران، ثالث.
    • Dasgupta, Surendranath, 1997, A History of Indian Philosophy, Motilal Banarsidas Dehli.
    • Hastings, James, 1976, Encyclopedia of Religeon and Ethics; London.
    • Eliade, Mircea, 1986, The Encyclopedia of Religion; New York.
    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کریمی، محمد، امینی، جبار، جلالی شیجانی، جمشید.(1403) خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیا. فصلنامه معرفت ادیان، 15(3)، 115-128 https://doi.org/10.22034/marefateadyan.2024.2021666

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    محمد کریمی؛ جبار امینی؛ جمشید جلالی شیجانی."خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیا". فصلنامه معرفت ادیان، 15، 3، 1403، 115-128

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کریمی، محمد، امینی، جبار، جلالی شیجانی، جمشید.(1403) 'خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیا'، فصلنامه معرفت ادیان، 15(3), pp. 115-128

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کریمی، محمد، امینی، جبار، جلالی شیجانی، جمشید. خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیا. معرفت ادیان، 15, 1403؛ 15(3): 115-128