معرفت ادیان، سال پانزدهم، شماره اول، پیاپی 57، زمستان 1402، صفحات 167-184

    بررسی اندیشه کلامی «خیر و شر» در مکتب گنوسی

    نوع مقاله: 
    پژوهشی
    نویسندگان:
    ✍️ حسین شهبازی / دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز / hossein.shahbazi64@yahoo.com
    زینب آموزگار / دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه
    سید غلامرضا غیبی / استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران
    doi 10.22034/marefateadyan.2024.2020782
    چکیده: 
    «خیر و شر» و انتساب آن به مبدأ آفرینش و صدور این دو از اصل واحد یا اصول دوگانه، بنیادی‌ترین مباحث مکاتب عرفانی و کلامی به شمار می‌رود. مکتب گنوسی نیز که در صدر مسیحیت ظهور کرد، با تأثیر از فرهنگ و باورهای ملل گوناگون، به‌ویژه تأثیر از مشرق زمین، دیدگاه‌های خاصی دربارة منشأ صدور خیر و شر و اصالت و نسبت‌ آنها با خداوند دارد. این جستار درصدد تبیین توصیفی و تحلیلی این دیدگاه‌هاست تا به این سؤال بنیادی پاسخ دهد که مصادیق خیر و شر در اندیشة گنوسی و ارتباط آن با قلمرو الوهیت چیست؟ شاخص ویژه جامعه قمران در عهد عتیق، گرایش دو بن‌انگاری است که در مراحل ابتدایی، تقسیم یا انتساب آن توسط شمعون مغ، پدر کیش گنوسی، به قلمرو الوهیت سریان نداشت، ولی در قرن دوم میلادی، مرقیون گنوسی با طرح سؤال درباره ماهیت خیر و شر و نسبت آنها به خداوند، ثنویت شرک‌آمیز را بنیان نهاد. او و گنوسیان هم‌عقیده‌اش همچون کِردو و لوکیان به تقلید از عرفان ایران باستان، اصل «ثنویت» را پذیرفتند و بعدها با ظهور مانی، این اصل در شمار آموزه‌های گنوسی جایگیر گشت و وجهة جهانی یافت. این در حالی است که در نظر مسیحیان راست‌کیش، گنوسیان با طرح دو خدای شر و خدای متعالی، یکتایی خداوند را در آیین یهود و مسیح زیرسؤال می‌بردند و این امر به‌هیچ‌وجه برای آنها قابل پذیرش نبود. ناتوانی گنوسیان در تشخیص نسبی بودن شر و شناسا بودنش در میان ماسوی‌الله و القای شخصیت «سوفیا» به‌مثابه وجه مؤنث الهی توسط شمعون، در قرن‌های بعدی باور به ثنویت و تفکیک خدای نیک و شر را توسط زعیمان گنوسی قرن دوم به دنبال داشت.
    Article data in English (انگلیسی)
    Title: 
    An Investigation of the Theological Thought of "Good and Evil" in the Gnostic School
    Abstract: 
    One of the most fundamental topics of mystical and theological schools is the matter of "good and evil" and its attribution to the origin of creation; being issued from one source or two sources. Being influenced by the culture and beliefs of various nations, especially the influence of the Orient, the Gnostic school, which emerged at the beginning of Christianity, has special views about the origin of good and evil and their authenticity and relationship with God. This essay tries to provide a descriptive-analytical explanation of these views to answer this fundamental question: what are the examples of good and evil in the Gnostic thought and how is their relationship with the realm of divinity? The special sign of the Qumran community in the Old Testament is the dualistic tendency, which was not extended to the realm of divinity in the initial stages of its division or assignment by Simon Magh, the father of the Gnostic religion, in the early stages; but in the second century AD, the Gnostic Marcion who raised questions about the nature of good and evil and their relation to God, established polytheism. He accepted the principle of "duality", just like his like-minded Gnostics, such as Kerdo and Lukyan, in imitation of ancient Iranian mysticism, and later with the appearance of Mani, this principle became one of the Gnostic teachings and became global. However the orthodox Christians believed that the Gnostics have doubted the unity of God in the religion of Jews and Christ by proposing the God of evil and the supreme God; and this was not acceptable to them at all. What led, in fact, to the belief of dualism and the separation of the God of good and evil by the Gnostic leaders of the second century, was the inability of the Gnostics to recognize the relativity of evil and its familiarity among all beings other than God and the introduction of the character of "Sophia" as the divine female face by Simon in the following centuries.
    • قرآن کریم.
    • تورات (اسفار خمسه)، 1362، انجمن کتاب مقدس ایران.
    • آرمسترانگ، کَرن، 1993م، خداشناسی از ابراهیم تاکنون (دین یهود، مسیحیت و اسلام)، نیویورک، کتاب‌های بالانتین، انتشارات رندوم هاوس.
    • ابن‌ترکه، علی‌بن محمد، 1378، شرح فصوص الحکم ابن‌عربی، به کوشش محسن بیدارفر، قم، بیدار.
    • ابن‌میمون قرطبی، موسی، بی‌تا، دلالة الحائرین، تحقیق و ترجمة حسین اتای، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة.
    • ابن‌یوحای، شمعون، 1980م، سفر زوهر؛ کتاب روشنایی، ترجمة نورو دِ مَنهرریال، سانتیاگو، ویزارد.
    • اپستاین، ایزیدور، 1393، یهودیت؛ بررسی تاریخی، ترجمة بهزاد سالکی، چ سوم، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    • اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم، 1396، اسطورة آفرینش در کیش مانی، ویراست سوم، تهران، چشمه.
    • الیاده، میرچا، 1396، تاریخ اندیشه‌های دینی، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران، نیلوفر.
    • اسمیت، ویلفرد کانتوِل، 1979، ایمان و باور، پرینستون، دانشگاه پرینستون.
    • افلاطون، 1380، دوره آثار افلاطون، ترجمة محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران، خوارزمی.
    • ایرنائوس، لیونی، مقابله با بدعت‌ها (در مقابله با معرفت دروغین)، در: سایت مکتوبات مسیحیت اولیه:
    • www.earlychristianwritings.com/irenaeus.html
    • بارنستون، ویلیس و مایر مارفن، 2003م، انجیل گنوسی، بوستون، شامبالا.
    • بنونیست، امیل، 1393، دین ایرانی؛ بر پایه متن‌های معتبر یونانی، ترجمة بهمن سرکاراتی، تهران، قطره.
    • پیگلز، الین، 1395، انجیل‌های گنوسی، ترجمة ماشاءالله کوچکی میبدی، چ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
    • پیگلز، الین، 1979، انجیل‌های گنوسی، نیویورک، وین‌تیج، در:
    • http://gnosis.org/naghamm/Pagels-Gnostic-Gospels.html
    • دانیلو، ژان، 1393، ریشه‌های مسیحیت در اسناد بحرالمیت، ترجمة علی مهدی‌زاده، چ دوم، قم، ادیان.
    • دقیقیان، شیرین‌دخت، 1379، نردبانی به آسمان نیایشگاه در تاریخ و فلسفة یهود، تهران، ویدا.
    • رابینسون، جیمز ام، 1988م، کتابخانه نَجْعِ‌حَمّادی به زبان انگلیسی، نیویورک، مجموعة انتشاراتی هارپر کالینز.
    • رودلف، کرت، 1987م، طبیعت و تاریخ گنوسی، ترجمه ویرایش‌شده توسط رابرت مکلاچلان ویلسون، سانفرانسیسکو، بخش هارپر کالینز، هارپر و رو.
    • ژیلسون، اتین، 1389، تاریخ فلسفة مسیحی در قرون وسطا، ترجمة رضا گندمی نصرآبادی، تهران، سمت.
    • ژیلسون، اتین، 1955م، تاریخ فلسفة مسیحی در قرون وسطا، نیویورک، رندوم هاوس.
    • سِگال، اَلن، 1977، دو قدرت در بهشت: گزارش‌های اولیه ربّی‌ها درباره مسیحیت و گنوسی، لایدن، بریل.
    • شبستری، محمود، 1385، گلشن راز، تهران، آگاه.
    • شولم، گرشوم، 1389، جریانات بزرگ در عرفان یهودی، ترجمة فریدالدین رادمهر، چ دوم، تهران، نیلوفر.
    • شهبازی، حسین و محمدرضا عابدی، 1400الف، «دگردیسی گنوسی از اندیشه تا آیین»، پژوهش‌های علم و دین، دوره دوازدهم، ش 1 (23)، ص 218ـ240.
    • شهبازی، حسین و محمدرضا عابدی، 1400ب، «بررسی تطبیقی تبعید روح در روایت تصوف اسلامی و گنوسی»، پژوهشنامه عرفان، ش ۱۳ (۲۵)، ص 125ـ150.
    • شهبازی، حسین، 1398، تصوف، قبّالا و گنوسی در نگاه تطبیقی، تهران، زوار.
    • عبدالحکیم، خلیفه، 1354، عرفان مولوی، ترجمة احمد محمدی و احمد میرعلایی، چ سوم، تهران، سپهر.
    • غزالی، ابوحامد، 2009م، احیاء علوم‌الدین، صیدا، المکتبة العصریة.
    • فانینگ، استیون، 1384، عارفان مسیحی، ترجمة فریدالدین رادمهر، تهران، نیلوفر.
    • کربن، هانری، 1392، انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمة فرامرز جواهری‌نیا، چ سوم، شیراز، گلبان و آموزگار خرد.
    • کلاباذی، ابوبکر محمدبن ابراهیم، 1422ق، التعرّف لِمَذهب اهل التصوف، بیروت، دارالکتب العلمیة.
    • کهن، آبراهام، 1390، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمة امیرفریدون گرگانی، چ دوم، تهران، اساطیر.
    • لین، تونی، 1396، تاریخ تفکر مسیحی، ترجمة روبرت آسریان، چ پنجم، تهران، فرزان روز.
    • مولنکوت، ویرجینیا رامی، 1984م، عنصر زنانگی الهی، نیویورک، کراس‌رود.
    • ولفسن، هری اوسترین، 1389، فلسفة آبای کلیسا، ترجمة علی شهبازی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
    • هالروید، استوارت، 1395، ادبیات گنوسی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، هیرمند.
    • هجویری، ابوالحسن، 1392، کشف المحجوب، شرح محمود عابدی، تهران، سروش.
    • همدانی، عین‌القضات، 1367، نامه‌های عین القضات همدانی، به اهتمام عفیف عسیران و علیقلی منزوی، چ دوم، تهران، کتابفروشی منوچهری و زوار.
    • یوناس، هانس، 1398، کیش گنوسی، ترجمة ماشاء‌الله کوچکی و حمید هاشمی کهندانی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
    • یوناس، هانس، 1991م، دین گنوسی: پیام خدای بیگانه و آغاز مسیحیت، چ سوم، بوستون، بیکن.
    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    شهبازی، حسین، آموزگار، زینب، غیبی، سید غلامرضا.(1402) بررسی اندیشه کلامی «خیر و شر» در مکتب گنوسی. فصلنامه معرفت ادیان، 15(1)، 167-184 https://doi.org/10.22034/marefateadyan.2024.2020782

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    حسین شهبازی؛ زینب آموزگار؛ سید غلامرضا غیبی."بررسی اندیشه کلامی «خیر و شر» در مکتب گنوسی". فصلنامه معرفت ادیان، 15، 1، 1402، 167-184

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    شهبازی، حسین، آموزگار، زینب، غیبی، سید غلامرضا.(1402) 'بررسی اندیشه کلامی «خیر و شر» در مکتب گنوسی'، فصلنامه معرفت ادیان، 15(1), pp. 167-184

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    شهبازی، حسین، آموزگار، زینب، غیبی، سید غلامرضا. بررسی اندیشه کلامی «خیر و شر» در مکتب گنوسی. معرفت ادیان، 15, 1402؛ 15(1): 167-184