A Comparative Study of "God-like Man" Based on Sufism, Kabbalah and Gnosticism
Article Type:
Research
Writers:
✍️ Hosein Shahbazi 
/ PhD in Persian Language and Literature, the University of Tabriz / hossein.shahbazi64@yahoo.com
/ PhD in Persian Language and Literature, the University of Tabriz / hossein.shahbazi64@yahoo.comMohammad reza Abedi / Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, the University of Tabriz / abedi@tabrizu.ac.ir
Abstract:
Regardless of the method of explanation, god-like man is one of the teachings common among Sufism, Merkabah, Kabbalah and Gnosticism. The commonalities and differences of this idea in the form of proposing a holy example of man can be seen under such interpretations as Adam Kadmon, Anthropos and the first man in Jewish mysticism, Gnosticism and Sufism. The present paper contains a comparative study of this idea. The results show that despite the common points, a fundamental difference can be found among these ideas. The inability of the Gnostics to separate the Almighty God from his first creation (Anthropos) has led them to dualism. The Merkabah have tried to make distinctions between the one God and Adam Kadmon, but in practice they have not been able to separate the two. While believing in monotheism, The Kabbalah have proposed the "An-Suf" and failed to state its relation to Jehovah, and therefore have made themselves liable to accusations of getting away from the monotheism, but have tried to remove this accusation. In Sufism, the resemblance of the first intellect to God has caused some sheikhs to assume that the first intellect is God , but resorting to monotheism has ultimately led them to God Almighty.
چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
Title :بررسی تطبیقی «انسان خداگونه» در تصوف، قبّالا و گنوسی
Abstract:
انسان خداگونه، فارغ از شیوۀ تبیین، از آموزه های مشترکِ تصوف، مرکبه و قبالا، و گنوسی است. وجوه اشتراک و اختلاف این ایده در قالب طرح نمونۀ قدسی از انسان، تحتِ تعابیری مانند آدام قَدْمون، آنتروپوس و آدم اول در عرفان یهود، گنوسی و صوفیه دیده می شود. پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی ایدۀ مزبور اختصاص دارد. نتایج نشان می دهد که با وجود وجوه مشترک، در میان این ایده ها تفاوت بنیادین می توان یافت. ناتوانی گنوسیان در تفکیک خدای متعال از نخستین آفریده اش (آنتروپوس)، آنها را به سمت دوگانه پرستی سوق داده است. مرکبه نیز اگرچه کوشیده اند تا مرز بین خدای یکتا و آدام قدمون را حفظ کنند، در عمل نتوانسته اند آن دو را از هم تفکیک کنند. قبالائیان در عین باور به توحید، با طرح نظریۀ «ان سوف» و عجز از بیان نسبت آن با یهوه، امکان اتهام به لغزش از محور توحید را در باورهای خود به وجود آورده اند؛ اما درصدد زدودن غبار این اتهام برآمده اند. در میان صوفیه، هرچند شباهت عقل اول به خداوند سبب شده است تا برخی مشایخ در پندار خویش عقل اول را در جایگاه خداوند بیابند، اما تمسک به توحید، در نهایت آنها را به خدای متعال رسانده است.
References:
- تورات (اسفار خمسه)، 1362، تهران، انجمن کتاب مقدس ایران.
- ابن‌حجاج، مسلم، 1419ق، صحیح مسلم (پنج جلدی)، بیروت، دارابن‌حزم.
- ابن‌خزیمه، محمدبن‌اسحاق، 1431ق، التوحید و اثبات صفات‌الرب عزوجل، تصحيح احمدبن‌علی رادعی، مصر، مکتبة العلوم والحکم.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، 1400ق، فصوص الحکم، تصحيح ابوعلاء عفیفی، بیروت، دارالکتب العربیه.
- ـــــ ، 1405ق، الفتوحات المکیة، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- ـــــ ، 1428ق، حکم الفصوص و حکم الفتوحات، تحقيق احمد فرید مزیدی، قاهره، دارالآفاق العربیة.
- ـــــ ، بی‌تا، نقش الفصوص، شارح عبدالرحمان جامی، حیدرآباد دکن.
- اپستاین، ایزیدور، 1393، یهودیت؛ بررسی تاریخی، چ سوم، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
- آرمسترانگ، کَرن، 1395، خداشناسی از ابراهیم تاکنون، ترجمه محسن سپهر، چ هشتم، تهران، نشر مرکز.
- آنترمن، اَلن، 1391، باورها و آیین‌های یهودی، ترجمه رضا فرزین، چ دوم، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
- پیگلز، الین، 1395، انجیل‌های گنوسی، ترجمه ماشاءالله کوچکی میبدی، چ دوم، تهران، علمی فرهنگی.
- جامی، عبدالرحمان، 1360، لوامع و لوایح، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، منوچهری.
- ـــــ ، 1370، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه‌نویسان ویلیام چیتیک و جلال‌الدین آشتیانی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
- جمالی دهلوی، حامدبن فضل‌الله، 1384، مرآت المعانی، تصحيح نصرالله پورجوادی، تهران، حقیقت.
- جندی، مؤیدالدین محمود، 1381، شرح فصوص‌الحکم ابن‌عربی، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب.
- جیلانی، عبدالکریم، 1418ق، الانْسانُ الکامِلُ فِی مَعْرِفَةِ الأوَاخِرِ وَالاَوَایِلِ، تحقيق صلاح محمّد عویضه، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
- حویزی، عبدالعلی، 1415ق، تفسیر نورالثقلین، تصحيح هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان.
- رازی، یحیی بن معاذ، بی‌تا، جواهر التصوف، شارح سعید هارون عاشور، قاهره، مکتبة الآداب.
- روزبهان بقلی شیرازی، 1383، عبهرالعاشقین،تصحیح هانری کربن و محمد معین، چ چهارم، تهران، منوچهری.
- ـــــ ، 2008م، عرائس البیان فی حقایق القرآن (سه جلدی)، تحقيق احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
- ـــــ ، 1374، شرح شطحیات، تصحيح هانری کربن، ترجمه عیسی سپهبدی، تهران، طهوری.
- ـــــ ، 1381، رسالة القدس، تحقیق جواد نوربخش، تهران، یلدا قلم.
- ـــــ ، 1384، منطق‌الطیر، تصحیح و شرح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
- ـــــ ، 1393، کشف الاسرار و مکاشفات الانوار، تصحيح و ترجمه مریم حسینی، تهران، سخن.
- ـــــ ، 1428ق، تقسیم الخواطر، تحقيق احمد فرید مزیدی، قاهره، دارالآفاق العربیة.
- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، 1329، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی، 1372، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کُربَن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
- شبستری، شیخ محمود، 1385، گلشن راز، تهران، آگاه.
- شولم، گرشوم گرهارد، 1392، گرایش‌ها و مکاتب اصلی عرفان یهود، ترجمه علیرضا فهیم، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
- طباطبایی، محمدحسین، 1371، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، اسماعیلیان.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، 1388، الهی‌نامه، تصحیح و شرح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
- غزالی، ابوحامد محمد، 1380، کیمیای سعادت،به‌کوشش حسین خدیوجم، چ نهم، تهران، علمی و فرهنگی.
- فاموری، مهدی، 1389، «نگاهی به مفهوم التباس در نزد شیخ روزبهان بقلی شیرازی»، مطالعات عرفانی، ش12، ص163-182.
- کاشانی، عزالدین محمود، 1391، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح علامه همایی، تهران، هما.
- کُربن، هانری، 1392، انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمه فرامرز جواهری‌نیا، شیراز، گلبان و آموزگار خرد.
- کهن، آبراهام، 1382، خدا، جهان، انسان و ماشیح در آموزه‌های یهود، ترجمه امیر فریدون گرگانی، تهران، المعی.
- ـــــ ، 1390، گنجینه‌ای از تلمود، امیرفریدون گرگانی، تهران، اساطیر.
- لاهیجی، محمد، 1381، مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز،به‌کوشش علیقلی محمودی بختیاری، چ دوم، تهران، علم.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، 1390، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چ پنجم، تهران، هرمس.
- نجم‌الدین کبری، احمد، 2009م، التأویلات النجمیه، تحقيق احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- نجم‌رازی، عبدالله، 1425ق، منارات السائرین إلی حضرة الله جل‌جلاله و مقامات‌الطائرین، تحقيق عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
- نسفی، عزیزالدین، 1386، الانسان الکامل، مقدمه‌نویس هانری کُربَن، ترجمه ضیاءالدین هشترودی، تصحيح موله ماژیران، تهران، طهوری.
- نیک‌دل، محمدجواد، 1391، بررسی تطبیقی اندیشة ملکوت خدا در ادیان ابراهیمی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
- هالروید، استوارت، 1395، ادبیات گنوسی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پورمطلق، تهران، هیرمند.
- همدانی، عین‌القضات، 1392، تمهیدات، چاپ نهم، تصحيح عفیف عسیران، تهران، منوچهری.
- Block, Tom, 2007, "Towards an Understanding of the Jewish/Sufi", Speech to the Jewish Community Relations Council, Ratner Museum, USA, May 2, PP1-8; http://www.tomblock.com/shalom_jewishsufi2.
- Carmi, T, 1981, the Penguin Book of Hebrew Verse, England: London: A. Lane.
- Dan, Joseph, 2006, Kabbalah; a very Short Introduction, England: Oxford University Press.
- Drower, E. S., 1937, the Mandaeans of Iraq and Iran, England: Oxford University Press.
- Fuller, J. F. C. 2015, Secret Wisdom of the Kabbalah: A Study in Jewish Mystical Thought, USA, Create Space Independent.
- Ginsburgh, Rabbi Yitzchak, 2004, Body, Mind and Soul, Kabbalah on Human Physiology, Disease, and Healing, the Teachings of Kabbalah Series, USA: Gal Einai Press.
- Idel, Moshe, 1990, "Enoch is Metatron", Immanuel; a Journal of Religious Thought and Research in Jerusalem.No 24-25, pp220-240.
- ـــــ , 2005, Ascensions on High in Jewish Mysticism: Pillars, Lines, Ladders, Central European University Press, Budapest and New York.
- Jonas, Hans, 1991, The Gnostic Religion: The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity, Boston: Beacon Press, Third edition.
- Knigt, Gareth, 1965, a practical guide to Qabalistic symbolism, USA: Helios book Serice (publications) Ltd.
- Lawall, Sarah, 1988, Rene Wellek and modern literary criticism in Comparative Literature, Vol. 40. No 1, p3.
- Scholem, Gershom, 1987, origins of the Kabbalah, the Jewish publication society, USA: Princeton University Press.
- Wellek, R. 1970, Discriminations: Further Concepts of Criticism, New Haven: Yale University Press.
Cite this article:
RIS
Mendeley
BibTeX
APA
MLA
HARVARD
VANCOUVER
Shahbazi , Hosein, Abedi , Mohammad reza.(2025) A Comparative Study of "God-like Man" Based on Sufism, Kabbalah and Gnosticism. Ma`rifat-e Adyan, 11(3), 7-28
Hosein Shahbazi ; Mohammad reza Abedi ."A Comparative Study of "God-like Man" Based on Sufism, Kabbalah and Gnosticism". Ma`rifat-e Adyan, 11, 3, 2025, 7-28
Shahbazi , H, Abedi , M.(2025) 'A Comparative Study of "God-like Man" Based on Sufism, Kabbalah and Gnosticism', Ma`rifat-e Adyan, 11(3), pp. 7-28
