تعریف قربانی

برای قربانی تعریف های گوناگونی ارائه شده است. معادل انگلیسی قربانی “Sacrifice” است که از sacrificium گرفته شده و آن ترکیبی است از دو کلمة «sacer» به معنای مقدّس و کلمه «facere» به معنای ساختن.1

لفظ «قربان» که در عربی از «قرب» به معنای نزدیکی گرفته شده است، می رساند که در همه قربانی ها، نزدیکی جستن به خدا یا خدایان و یا قوای فوق طبیعی مدّنظر بوده است؛ درحالی که کلمة «sacrifice» که تقریباً‍ معادل قربانی است، می رساند که شیء قربانی شده برای خدایان، به وسیلة قربانی کردن، جنبة تقدّس و خدایی به خود گرفته است.2

برای قربانی گاهی واژه «پیشکش»3 نیز استفاده می شود. پیشکش گاهی مترادف قربانی و گاهی اعم از قربانی است و به معنای هدیه دادن به کار می رود.

دایرة المعارف دین، اصطلاح قربانی را عملی مذهبی می داند که در آن، چیزهایی از مایملک شخص خارج شده و به خدا یا یک نیروی فوق طبیعی اختصاص داده و تقدیم می شود.4

برخی دیگر، قربانی را به آیینی تعریف کرده اند که طیّ آن، چیزی فدا شده یا از بین می رود و هدف از آن، برقراری رابطه ای است بین یک نیروی ماوراء الطبیعی و کسانی [انسان ها] که به این نیرو نیازمندند. این رابطه می تواند برای کسب یک نیروی معنوی باشد که تصور می شود در طی یک وعدة غذایی مشترک به دست می آید و یا جهت رفع نقص ها و سستی های بشر.5

آیین قربانی در اغلب ادیان وجود داشته و نوعی پرستش به شمار می رود. پرستش، حالتی است که در آن انسان از درون خود به حقیقتی که او را آفریده، توجّه می کند و خودش را نیازمند او می بیند. وقتی حالت پرستش در انسان پدیدار می شود، خواه ناخواه انسان در برابر آن عظمت سر به کرنش می گذارد و او را حمد و ستایش می کند. انسان در این حالت گوش به فرمان معبود است تا تمام اوامر و نواهی او را رعایت کند.6 بنابراین آیین قربانی را می توان نوعی سرسپردگی نسبت به معبود حقیقی دانست.

منشأ قربانی

در مورد منشأ، نقش و هدف قربانی در ادیان، نظریه های متفاوتی ارائه شده است و این اختلاف آراء به اختلاف مبانی آنها در منشأ دین باز می گردد. اینکه یک دین پژوه منشأ و پیدایی دین را چه می داند در کارکردها و اهداف آموزه های دینی نقش بسزایی دارد. پس برای بررسی منشأ قربانی، باید به دیدگاه های گوناگون درباره منشأ دین بپردازیم.

اغلب دیدگاه های گوناگون درباره منشأ دین و ماهیت و قلمرو آن از قرن نوزدهم به بعد ارائه شده است. دین پژوهان این دوره، بیشتر به تبیین فلسفة اجتماعی دین می پردازند تا به جنبه های کلامی آن.7 دین نزد آنها پدیده ای آسمانی و مقدّس نیست؛ بلکه پدیده ای بشری و تاریخی است. آنها دین را از حیث منشأ، خاستگاه، تحوّل، تنوّع، تأثیر و تأثّرات آن در بافت اجتماع، تعامل دین با نهادهای دیگر اجتماع و... بررسی می کنند. این برخلاف دین پژوهان سنّتی است که دین نزدشان، نظام اعتقادی، عملی و اخلاقی بهم پیوسته‏ای است که از جانب خدا بر پیامبران وحی شده تا مردم را بر اساس آن، ارشاد کنند.8 از این رو، نگاه آنها به دین، درون دینی و از نوع معرفت شناسی است.

دیدگاه هایی که دین پژوهان جدید درباره منشأ دین ارائه کرده اند، به دو دسته کلّی تقسیم می شود: دیدگاه های الحادی یا تکامل گرایانه و دیدگاه های خداگرایانه. در اینجا می کوشیم با توجه به برخی از این دیدگاه ها، به منشأ قربانی بپردازیم.

تبیین منشأ قربانی براساس نظریة تکاملی9 در منشأ دین

آگوست کنت10 برای تکامل ذهن بشر، سه مرحله را ترسیم می کند:

مرحله اوّل، مرحله دینی (بت پرستی ـ چند خدایی ـ یکتاپرستی) است. بنا به این نظریه، بشر بالطبع اصل علّیت را پذیرفته بود؛ امّا چون علل اصلی حوادث را نمی شناخت، اینها را به یک سلسله موجودات غیبی، خدایان و امثال اینها نسبت می داد؛ مثلاً هنگامی که باران می آمد، چون علت آمدن باران را نمی شناخت، قائل به «خدای باران» می شد و همچنین حوادث دیگر.

مرحلة دوم، مرحلة فلسفی است. در این مرحله، ذهن بشر به دنبال نیروهای انتزاعی و مجرّد است. ویژگی این مرحله، توسّل به جوهر های مجرد و مفاهیمی مانند «ذوات» و ویژگی های مابعدالطبیعی است.

مرحلة سوم، مرحلة اثباتی یا علمی است. در این مرحله با مشاهده و استدلال، روابط ضروری میان حوادث جست وجو و با طرح قوانینی، تبیین می شوند. به نظر کُنت، این مرحله عالی ترین مرحله و غایت آمال بشر است و هر فردی باید در نهایت به این مرحله برسد.11

بنابراین دین نزد آگوست کنت، معلول جهل بشر است و اکنون که به رشد فکری و علمی رسیده است، نیازی به دین ندارد. منشأ قربانی در این دستگاه فکری، همان جهل بشر است؛ زیرا بشر از نیرو های طبیعت می ترسید و نمی توانست علت آنها را درک کند؛ از این رو، فکر می کرد این رخدادها حاصل عمل نیرو ها و ارواح نامرئی است. او نیرو های مجهول طبیعت را تشخّص بخشید و به وجود گروهی خدایان که با خشم و کینِ تمام بر جهان فرمان می رانند، معتقد شد. آن گاه این گروه از ارواح یا خدایان را به خود قیاس کرده، پنداشت که آنان نیز، خواسته های انسانی دارند. پس به منظور جلب رضایت و یاری خدایان، پرستش و ستایش آنان را آغاز کرد. او تقدیم هدایا و قربانی را از وظایف خود دانست.12

امّا باید توجه داشت که پیش فرض باطل این نظریه این است که دین، منشأ عقلانی ندارد؛ در حالی که دین، منشأ عقلانی دارد. این نظریه می گوید: دین داران ابتدایی به جای جست وجوی منشأ علمی برای حوادث، به دنبال منشأ ماورایی بودند و هنگامی که به مرحلة علمی رسیدند، دیگر توجیه دینی را رها کردند؛ در حالی که دین و علم تعارض ندارند. از این رو، بسیاری از دین داران امروزی به توجیه علمیِ حوادث عالم اعتقاد دارند.

استاد مطهّری در نقد این نظریه، دو مطلب را بیان می کند:

یک: سه دوره ای که آگوست کنت بیان کرده است، از نظر عامة مردم ممکن است صحیح باشد؛ به این معنا که در یک دوره، مردم علّت یک حادثه (مثلاً بیماری) را موجوداتی نامرئی از قبیل دیو و جن می دانستند؛ امّا تقسیم بندی فکر بشر به این نحو درست نیست. اگر بخواهیم ادوار تفکر بشر را تقسیم بندی کنیم، باید افکار متفکران بشر (و نه توده و عامه) را مقیاس دوره ها قرار دهیم؛ یعنی جهان بینی افراد برجستة بشر را در نظر بگیریم. در این جاست که می بینیم، تقسیم بندی کنت سر تا پا غلط است؛ چراکه اندیشة بشری، سه مرحله طی نکرده است.

دو. از نظر مِتُد اسلامی همة این تفکرات در یک شکل خاص با هم امکان اجتماع دارند؛ یعنی در جهان بینی اسلامی این سه نوع مرحله با یکدیگر قابل جمع است. یک فرد، در آنِ واحد می تواند طرز تفکری داشته باشد که هم الهی باشد و هم فلسفی و هم علمی. بنابراین در اینجا طرز تفکر و مرحلة چهارمی وجود دارد که امثال اگوست کنت از آن غافل هستند.13

تبیین منشأ قربانی با توجه به نظریة جانمندانگاری14 در منشأ دین

مُبدعِ نظریة جانمندانگاری، ادوارد تیلور15 است. تیلور معتقد است انسان ابتدایی هنگامی که به وجود روح و بقای آن پس از مرگ پی برد، سعادت و شقاوت خود را نیز از عالم ارواح دانست و به این نتیجه رسید که برای سعادت خود باید رضایت و خشنودی موجودات روحانی را به دست آورد و از خشم و غضب آنها رهایی یابد. از این رو، به عبادت و قربانی کردن برای آنها پرداخت. نخستین عبادت هایی که در تاریخ می بینیم، مربوط به مردگان است؛ یعنی انسان های ابتدایی، مردگان را می پرستیدند و قربانی خود را به مردگان هدیه می کردند. پس از این، برای طبیعت نیز ارواحی قائل شدند و به پرستش آن ارواح پرداختند.16 پس منشأ قربانی، اعتقاد به وجود ارواح و تأثیرگذاری آنهاست.

تیلور برای قربانی، سه مرحله را در نظر می گیرد: در مرحلة اوّل، قربانی از تقدیم متداول هدیه به یک موجود برتر یا خدا به مثابة یک انسان، سرچشمه می گیرد. همان طور که مرگ، روح انسان را آزاد می کند، قربانی نیز اجازه می دهد هستی یک چیز (از راه خون یا بویش که سمبل حیات است) به قلمرو ارواح منتقل شود. بنا به این نظریه، تیلور تبیین می کند که چرا قربانی های به ارواح زمینی، دفن می شوند و قربانی های به خدایان آب، غرق می شوند و قربانی های به خدایان آسمان، اغلب سوزانده می شوند.

در مرحله دوم، عمل قربانی پیشرفت کرد و آن هنگامی بود که مردم رفته رفته باور کردند که رضایت و خرسندی خدایان و تشکر ستایشگران برای خدایان مهم است. تیلور این مرحله را مرحلة «کرنش»17 نامید و خاطر نشان کرد که این کرنش، معمولاً شامل ضیافتی برای احترام به خداست. در این غذای مشترک، مردم از جنبة مادی و خدا از جنبة روحانی آن بهره می برند.

در مرحله نهایی، آیین قربانی هنگامی اتفاق می افتد که انگیزة ابتدایی برای قربانی کردن، تسلیم یک چیز باارزش می شود. تیلور این مرحله را مرحلة «فداکاری»18 می نامد، یعنی یک عمل آیینی که نه برای منفعت روح، بلکه برای منفعت قربانی کننده اجرا می شود. در خلال این مرحله است که روش های جایگزینی اجرا می شود؛ مانند پیشکش یک عضو به جای کل یا قربانی حیوان به جای قربانی انسان.19

اشکال نظریة تیلور اینجاست که او تنها تبیین معقول از دین را تبیین طبیعی می داند. وی کوشیده تا با جمع شواهد و برقراری پیوندی سست بین آنها، به اثبات مدّعای خود بپردازد. همیلتون می نویسد: «داعیة تیلور نه بر شواهد درست، بلکه بیشتر بر حدس و گمان مبتنی است؛ چراکه روش درون نگری دست کم برای دستیابی به دانش مربوط به ذهنیت انسان اولیه اعتماد ناپذیر است. پریچارد به این نوع روش، سفسطة «اگر من اسب بودم» می گوید؛ چراکه ساختمان منطقی ذهن بررسی کننده در انسان ابتدایی نهاده می شود و به عنوان تبیین باورداشت هایش به کار می رود.»20

تبیین منشأ قربانی با توجه به نظریه جادو در منشأ دین

جیمز فریزر21 مردم شناس اسکاتلندی، منشأ دین را جادو می داند. او معتقد است انسان ابتدایی برای مهار طبیعت سراغ جادو رفت؛ امّا پس از اینکه از کارآمدی جادو ناامید شد، سراغ دین رفت و از خدایان برای مهار طبیعت کمک خواست. بشر با رشد عقلی، به علم روی آورد و در نتیجه دیگر جایی برای دین باقی نماند.22

بنا به این نظریه، پس از اینکه انسان ابتدایی به نیروی فوق طبیعی معتقد شد، عدّه ای خود را مورد الهام چنین نیروی دانستند و ادعای خدایی کردند. به همین جهت برخی قبایل، پادشاه خود را خدا می خواندند23 و تلقّی آنان از قدرت او و رابطه اش با قبیله، به صورت جادوگرانه بود. شاه به عنوان یک خدا، محور جهان تلقّی می شد. از شخص او، نیرویی به همة جهان ساطع می شد؛ به گونه ای که هر یک از کنش های او یا تغییری در وضع او، می توانست بر کل تعادل نظم طبیعی و بر تمام زندگی قبیله تأثیر بگذارد.24 این قدرت او، جنبه جادویی داشت. این پادشاهان برای خود، طلب قربانی و هدیه می کردند و مردم نیز برای سلامتی آنها، قربانی انسانی انجام می دادند.25

بنا به نظریة جادو، قربانی یکی از کارهای جادویی است که انسان ابتدایی برای دخالت و تصرّف طبیعت از آن استفاده می کرده است. آنها معتقد بودند طبیعت بر طبق اصل تقلید و تماس عمل می کند. آنها این اصول را دائمی، جهانی و غیر قابل نقض می دانستند. سرخ پوستان پاونی26 خون دوشیرة قربانی را به ابزار کشاورزی می مالیدند و معتقد بودند که قدرت حیات بخش آن، صرفاً به وسیلة تماس به بذرها منتقل خواهد شد.27

اشکال نظریة فریزر این است که تبیین فوق طبیعی از دین را نادرست می داند. مثال هایی که او از جادو جمع آوری می کند، مختص به زمان پیش از مرحلة دین نیست. او معتقد است یک زمانی حوادث عالم بر اساس علل دینی تبیین می شد و الان با علل طبیعی؛ درحالی که یک حادثه را می توان هم با علل طبیعی تبیین کرد و هم با علل دینی و چون این دو علل، هم عرض یکدیگر نیستند، با هم تعارض ندارند. بنابراین، اشتباه است که معتقد باشیم عصر دین جای خود را به عصر علم داده است. نکتة دیگر اینکه بر فرض پذیرش مراحل ادعایی فریزر، او نمی تواند دلیلی اقامه کند که در مرحلة جادو هیچ گونه گرایشی به خدا و دین وجود نداشته است و در مرحلة گرایش به دین، هیچ گونه توجهی به علوم و قوانین تجربی نشده است.28

تبیین قربانی بنا به نظریة توتمی در منشأ دین

بنا به نظریة توتمی، برخی قبایل اصل و اساس خود را از یک حیوان خاص می پنداشتند و برای آن حیوان، تقدّس و احترام خاصی قائل بودند.29 نزد آنان شکار و خوردن حیوان توتمی حرام بود؛ امّا همین حیوان، سالی یک بار طی مراسمی خاص، در حضور همه، قربانی و تقسیم می شد. آنها ضمن پرستش توتم، با خوردن گوشت قربانی، قدرت و حیات الوهی آن را دریافت می کردند.30 رابرتسون اسمیت، قربانی در یهودیت را با توجه به حرمت خوردن خون قربانی (تابو بودن آن) تفسیر می کند.31 فروید نیز، عشای ربّانی در مسیحیت را بر اساس این نظریه توضیح می دهد. او می گوید: «عشای ربّانی، گوشت و خون عیسی مسیح پسر خدا، به یاد به صلیب کشیده شدنش، خورده می شود. مسیح، کفّارة جرم ماقبل تاریخیِ برادرانش را می پردازد. در عین حال این کفّاره، بازسازی حادثه گذشته نیز هست. از آنجا که در کلام مسیحیت، پدر و پسر یکی هستند، آیین قدسیِ مرگ پسر، به صورت نمادین، آیین قدسی قتل پدر است؛ از این رو، عشای ربّانی در باطن خود، عشق و نفرت اودیپی را بازگو می کند.»32

اشکالات زیادی به این نظریه وارد شده است؛ برای مثال یکی از معتقدان به نظریه توتمی، دورکیم است. تفسیر او از توتمیسم به طور کلی ردّ شده است؛ زیرا نظریة او، مبتنی بر شواهدی است که از قبایل استرالیایی گزارش شده است؛ امّا جالب است که یکی از همکاران دورکیم به نام ریچارد ژاستون، گزارش های نقل شده را به طور دقیق بررسی، و خلاف نظریة او را ثابت کرد. ژاستون نشان داد که دورکیم به بررسی دقیق قبایل استرالیایی نپرداخته است.33

تبیین قربانی بنا به نظریة ترس در منشأ دین

برخی منشأ دین را ترس عنوان می کنند. فروید معتقد است انسان در دوران کودکی، به هنگام ترس به پدر پناه می بَرد و وجود پدر به کودک، قوتِ قلب می دهد؛ امّا هنگامی که بالغ می شود، ندای دین، کارکرد پدر را ایفا می کند. باورهای دینی، به جهان خدایی را فرافکنی می کند که در مواقع ترس و اضطرار، پناهگاه انسان می شود.34

بنا به این نظریه، قربانی هدیه ای خاص به خدایان است که هدف از آن، رهایی از خطرات، بدبختی ها و بیماری ها است و قربانی ها نه برای ایجاد رفاقت و همدلی با خدایان، بلکه برای در امان ماندن از بلاهای آنان بوده است.35

تبیین فروید از دین بر مبنای الگوی پدرـ فرزند، ممکن است در نگاه نخست در زمینة مسیحی، موجّه به نظر برسد؛ زیرا مسیحیان از خدای پدر سخن می گویند؛ ولی با کمی دقت روشن می شود که این الگو اصلاً قابل تعمیم به دیگر ادیان جهان نیست؛ برای مثال، در اسلام یا یهودیت، رابطة انسان با خدا، رابطة پدر و فرزندی نیست.36 همیلتون در نقد نظریة فروید می نویسد: «گوناگونی دین در فرهنگ های متفاوت جهان چندان شدید است که احتمال وجود الگوی یک نواختی که از ویژگی های جهانیِ ماهیت بشر سرچشمه گرفته باشد، بسیار ضعیف است. برای مثال «ایزد بانوها» را در نظر آورید. خود فروید می پذیرد که «ایزد بانوها» به ادلّة آشکار، با نظریة او خوب وفق نمی دهد.»37 از طرف دیگر، اگر منشأ دین ترس باشد، باید با از بین رفتن ترس، دین نیز از بین برود؛ در حالی که عملاً چنین نیست.

تبیین منشأ قربانی بنا به نظریة فطرت در منشأ دین

نظریة فطرت، یکی از نظریات خداگرایانه در منشأ دین است. نظریات خداگرایانه، این ویژگی را دارند که در مقام تبیین دین، وجود خدا را به عنوان اصل مسلّم پذیرفته اند. نظریات خداگرایانة مختلفی در باب منشأ دین ارائه شده است؛ مانند ترس از نومن، کهن الگو، امر مقدّس، علّیت، فطرت و....؛ امّا ما در اینجا برای طولانی نشدن بحث، فقط نظریة فطرت را بررسی می کنیم.

بنا به نظریة فطرت، خدای متعال در سرشت انسانی، خداجویی، خداخواهی و خداپرستی را به صورت یک شعور باطنی و گرایش قرار داده است. بنا به این نظریه، انسان همواره به دین نیازمند است؛ هرچند در اوج بلوغ عقلی و علمی قرار گرفته باشد؛ زیرا خدا، امر فطری بشر است و تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد.38 این فطرت در پرتو دین و شریعت شکوفا می شود و چون فطرت همیشه هست، شریعت و دین هم هست39 و با گذشت زمان، از اهمیت شریعت کاسته نمی شود.

قربانی بنا به این نظریه، یکی از مناسک ادیان از طرف شارع مقدس (خداوند) و مطابق فطرت است و گذر زمان از ضرورت و اهمیت آن نمی کاهد. قربانی، عملی است که انسان با انجام دادن آن، تقرّب الهی را می جوید و ایمان خود را تقویت می کند و از آنجا که دیدگاه های دیگر در مورد منشأ دین نادرست است، نظریات آنها دربارة منشأ قربانی نیز نادرست است.40

استاد مطهّری در ردّ دیدگاه های منشأ دین می نویسد: «کسانی که ترس، جهل، امتیازات طبقاتی یا محرومیت های اجتماعی و... را منشأ مفاهیم دینی و توجه بشر به خدا دانسته اند، قبلاً چنین فرض کرده اند که عامل منطقی و عقلانی یا تمایل فطری و ذاتی در کار نبوده است؛ والّا با وجود عامل منطقی یا فطری، جای این گونه فرضیه ها نیست.»41

استاد مطهّری در مورد منشأ دین بیان می دارد که اگر به دین به عنوان آنچه از ناحیة پیغمبران بر مردم عرضه مى‏شود، نگاه ‏کنیم، منشأ آن «وحى» است؛ ولی باید توجه داشت که اقتضای آموزه های پیامبران، در سرشت و ذات انسان هاست و پیامبران آمده اند تا استعدادهای درونی انسان را بارور کنند؛ از این رو، فطری بودن دین، به معنای مطابق بودن آن با نظام خلقت است.42

پیشینة قربانی

اوّلین قربانی گزارش شده در یهودیت، مسیحیت و اسلام، قربانی فرزندان آدم است.43 در گزارش قرآن کریم و کتاب مقدّس، ذکری از دستور خداوند برای قربانی نیست؛ تنها آمده است که هابیل و قابیل برای تقرّب به خداوند هدایایی را از گیاهان و حیوانات به درگاه خداوند آوردند. خداوند تنها قربانی هابیل را قبول کرد. علّت قبولی قربانی هابیل، تقوا و صفای باطن او بود.44 پس پیشینة قربانی به زمان حضرت آدم برمی گردد و قربانی، همان طور که از اسمش پیداست، جهت تقرّب به خداوند بوده است. قربانی ها شکل ساده و معقولی داشته اند؛ امّا پس از انحرافات پیش آمده در دین، این آیین نیز دستخوش انحرافات زیادی شد. قرآن کریم سرچشمة اختلاف و انحراف پدیدآمده در دین را حسادت، سرکشی و طغیان عالمان ادیان می داند.45

انحرافات در قربانی تا آنجا پیش رفت که برخی، دست به قربانی انسان ها زدند. خداوند متعال از طریق پیامبران این انحرافات را گوشزد کرده و از آنها نهی نموده است. کتاب مقدّس، بنی اسرائیل را از اختلاط با فرهنگ های بیگانه برحذر داشته و آنها را به خاطر قربانی انسانی نکوهش کرده است.46 قرآن کریم نیز با بیان قربانی حقیقی از بروز برخی انحرافات گذشتگان در قربانی جلوگیری کرده است. قرآن کریم بیان می دارد که برای خدا قربانی کنید (کوثر: 2) و تنها از گوشت حیواناتی که با نام خدا ذبح می شوند، بخورید (انعام: 118). همچنین خوردن گوشت قربانی هایی که بر روی سنگ های مورد پرستش ذبح شده اند، حرام است (مائده: 3). بت پرستان، گوشت قربانی را نمی خوردند و معتقد بودند چون قربانی برای خداست، کسی حق خوردن آن را ندارد؛ از این رو، خون آن را بر دیوار کعبه می مالیدند و گوشت های قربانی را روی سنگ ها نهاده و در معرض خوراک درندگان می گذاشتند؛ امّا اسلام برای زدودن تحریفات و خرافات جاهلی، امر به خوردن گوشت قربانی می کند(حج: 36) و می فرماید: «خون و گوشت قربانی ها به خدا نمی رسد و تنها تقوای شما است که به خدا می رسد»(حج: 37).

بیشترین انحرافات در قربانی، در «ادیان ابتدایی»47 به چشم می خورد. مطالعة قربانی در ادیان ابتدایی به ما کمک می کند تا به پیشینة قربانی، اهداف و انگیزه های انسان ها برای قربانی و منشأ برخی قربانی های کنونی دست یابیم.

قربانی در ادیان ابتدایی

قربانی در ادیان ابتدایی، بر حسب موضوع، به خونی، غیر خونی و الوهی تقسیم می شود.48

قربانی خونی

اساس قربانی خونی، تصدیق خون به عنوان نیروی مقدّس زندگی در انسان و حیوان است. با قربانی، حیات مقدّسِ در قربانی به خدا برمی گردد و در نتیجه خدا، انسان و طبیعت زندگی می کنند.49 قربانی خونی، شامل قربانی انسانی و حیوانی می شود.

ویل دورانت معتقد است که رسم قربانی انسانی، نتیجة عادت مردم به آدم خواری بوده است؛ زیرا آنها می پنداشتند خدایان نیز، گوشت انسان ها را دوست دارند و این رسم ـ حتّی پس از برافتادن آدم خواری ـ ادامه پیدا کرده است.50

گزارش ها حاکی است رسم قربانی انسانی در بیشتر ملّت های جهان وجود داشته است؛ مادران کارتاژی51 با افتخار، کودکان خود را تقدیم «مولوخ»52 می کردند و آنها را زنده می سوزاندند.53 مردم سوریه فرزندان خود را برای خدای خورشید قربانی می کردند.54 در سومر سالیانه هزاران دوشیزه پیشکش معابد می شدند تا به وسیلة کاهنان به خدایان تقدیم شوند.55 در قبرس برای شادی آپولون56 انسان را از صخره فرومی افکندند.57 آریایی ها مردان و زنانی را که به هفتاد سالگی می رسیدند، قربانی می کردند و گوشت آنها را میان خویشاوندان تقسیم کرده، آن را می خوردند؛ ولی دربیک ها از خوردن گوشت زنان خودداری می کردند. شاید بر این باور بودند که با خاک سپاری زنان، مادر زمین (آناهیتا) را که حکم مادر جنس مؤنث را داشته است، از خود خشنود می سازند؛ در حالی که با خوردن گوشت مردان قربانی شده، نیروی جنگندگی و دلاوری وی را به خود انتقال می دهند.58 هنگامی که امپراطور اینکاها (در امریکای جنوبی) درمی گذشت و درواقع به قلمرو پدرش خورشید بازمی گشت، خدمتکاران و زنانِ او را به احترام وی قربانی می کردند. گاهی این عزاداری ها، به بهای جان بیش از هزار نفر تمام می شد.59 «سکاها»60 نیز همراه شاه متوفی، یکی از زنان غیر عقدی او و دیگر خدمة او را با اسب و جواهرات وی دفن می کردند.61

با تکامل اخلاق بشری، عمدة قربانی های انسانی، جای خود را به قربانی های دیگر دادند. برخی قبایل، به جای خود انسان، عضوی از او را قربانی و پیشکش خدایان می کردند؛ مانند اهدای انگشت، خون و مو، اخته کردن، ختنه کردن، و گاه اهدای بکارت خود در یک فحشای مقدّس!.62

هنگامی که پادشاه سکاها در می گذشت، مردمان آنجا قسمتی از گوش خود را می بریدند و موهای خویش را می تراشیدند و شکاف هایی در بازوان خود ایجاد می کردند و پیشانی و بینی را می دریدند و زوبین هایی در دست چپ خود فرو می کردند؛ به طوری که از سوی دیگر بیرون آید تا بدین وسیله خون ریخته شده را نثار خدای خود سازند و برای پادشاه آمرزش طلب کنند.63 در استرالیا نثار انگشت به خدایان مرسوم بود.64 دوشیزگان پرستندة فینیقی، خود را به نخستین کسی که در معبد از آنان درخواست هم خوابگی می کرد، تسلیم می کردند تا خون بکارت آنان، سنگ فرش قربانگاه را رنگین سازد و از این راه خدای یادشده را از خود راضی سازند.65 در سوریه پس از پایان جشنی، برخی برای اینکه وفاداری همیشگی خود را به الاهة صاحب جشن ثابت کنند، خود را اخته می کردند.66 همچنین در مواردی، به جای جان کودک، پوست ختنه گاه او را تقدیم خدایان می کردند یا کاهنانان مبلغی پول را در بهای همین پوست از طرف خدایان می پذیرفتند.67

هنگامی که اخلاق بشری، تکامل بیشتری پیدا کرد، قربانی های حیوانی و نمادین،68 جایگزین قربانی انسانی شد.69 در یکی از الواح سومر آمده است: «برّه، جانشین و فدیة آدمی است.»70 مصری های باستان که هنگام مرگ یکی از فراعنه، تعداد بی شماری از رؤسا، زنان، فرزندان، بردگان، کنیزان و کسانی از اصناف گوناگون را کشته، در گور او می نهادند تا در جهان دیگر، به ارباب والامقام خود خدمت کنند، کم کم از این کشتار ناهنجار دست برداشتند و به جای کشتن مردمان، پیکره ها و مجسمه هایی ساخته، به جای زندگان در گور فراعنه می نهادند؛ به این گمان که این پیکره ها به وسیلة خدایان، جانی خواهند گرفت و به خدمت ارباب خواهند ایستاد.71 سرخ پوستان امریکای شمالی نیز، آیین های قربانی را تعدیل کرده، به آیین های نمادین تبدیل ساختند. هنرمندان برای این کار، از چوب، سری کاملاً شبیه سر آدمی می تراشیدند؛ به گونه ای که در آن، شباهت با اصل، کاملاً رعایت شود. در این قربانی نمادین، فردی را به عنوان قربانی به نمایش درمی آوردند و طیّ مراسمی، سر دروغین وی را از تن جدا می ساختند.72

البته برخی، زمان، شکل، کیفیت و نوع قربانی را متأثّر از شرایط اقتصادی می دانند و علّت جایگزینی قربانی ها را نیز، مشکلات اقتصادی عنوان می کنند.73

قربانی غیر خونی

قربانی غیر خونی در ادیان ابتدایی، شامل خوراکی ها (میوه ها، سبزی ها، دانه های گیاهی، مایعات به ویژه آب و شراب)، اشیا و حتی حیوانات موقوفه می شد. فروید معتقد است: «قربانی نباتی که از اهدای میوه های نوبر سرچشمه گرفته است، در حقیقت مظهر مالیاتی بوده که به صاحب خاک و سرزمین پرداخت می شده است.»74 آشوریان بر سر مقابر پدران و اجداد خود، جرعه ریزی می کردند. میان هندوها نیز این عمل به قصد تطهیر و تهذیب جاری بوده است. عرب ها اغلب مانند اقوام سامی، خون قربانی های خود را برای این عمل به کار می بردند یا مانند فینیقیان، شیر را به این منظور استعمال می کردند. بعدها به جای خون، از شراب که آن را خون انگور می نامیدند، استفاده می کردند.75

قربانی الوهی

در دوره هایی، از قربانی خدایان گزارش شده است؛ یعنی خود خدایان موضوع قربانی بوده اند. عمدة این گزارش ها از هند است. نمونة آن در متون براهمنه دیده می شود: «خدایان توسط قربانی به بهشت نایل می شوند.»76 نمونة دیگر، خدای ایرانیان اوّلیه «زوروان» است که برای مدت هزار سال قربانی کرد تا صاحب پسری شود که دنیا را خلق کند.77 برخی بر این باورند که قربانی به وسیلة انسان، تقلیدی از قربانی اوّلیه است که در ایجاد نظم کیهانی نقش داشته است.78

تفاوت قربانی الوهی با دیگر قربانی ها در این است که در قربانی های دیگر، پیشکش چیزی از الوهیت را در خود داشت، امّا در قربانی الوهی، پیشکش با خدا همسان می شود.79

انگیزه های قربانی در ادیان ابتدایی

در ادیان ابتدایی، قربانی با انگیزه هایی گوناگون انجام می گرفت. برخی از این انگیزه ها، عبارت بودند از: ستایش و سپاسگزاری از خدایان، التماس و درخواست از خدایان، جلب رضایت و فرو نشاندن خشم خدایان، کفّارة گناهان، رستگاری در دنیای دیگر، هم سفره شدن با خدایان، پیشگویی و پیش بینی حوادث آینده و تبرّک مجالس. البته گاهی چند انگیزه یا همة آنها، در یک قربانی جمع می شد.80

در رم، در زمان کنسولی کامیل (قرن 4 ق.م) پس از رفع اختلاف میان مجلس سنا و مردم، جشنی آراستند و در تمام پرستش گاه ها، قربانی هایی به منظور ستایش خدایان انجام دادند.81 سلت ها82 نیز، برای شکرگزاری و حق شناسی از خدایان باروری، قربانی انسانی انجام می دادند. قربانیان، عبارت بودند از زنان جوان، کودکان خردسال، اسیران جنگی، دزدان، راه زنان و آدم کشان که آنان را دستگیر و به کاهنان تسلیم می کردند تا در روز معینی قربانی کنند.83 گروهی بر این باور بودند که اگر شخصی در این دنیا قربانی شود، یا خودکشی کند، در زندگی بعدی، فردی خوش بخت، آزاد و شریف متولّد خواهد شد. از این رو برای این افراد، رفتن به قربانگاه، گذر از خانة سختی و ورود به خانة سعادت بود.84 الگون کوئین ها، یکی از قبایل سیاه پوست امریکایی نیز، خود را می کشتند تا در زندگی بعدی، فردی خوش بخت و آزاد باشند.85 یونانیان معتقد بودند با قربانی کردن، خدایان را به مهمانی فرا می خوانند و از حضور آنان لذّت می برند و به برکت نیروی آنها، به نیروی خود می افزایند. به همین دلیل شراب را نخست روی قربانی و سپس در پیاله های خود می ریختند و وانمود می کردند که خدایان با آنان شراب نوشیده اند.86 فینیقیان به منظور بر سر مهر آوردن مولوخ و فرونشاندن خشم او، نخستین فرزندان خویش را در دل سوزان این خدای کودک خوار می افکندند.87 اهالی صربستان هنگام احداث بنا های بزرگ و معابد، زنی را قربانی کرده، در پی ساختمان دفن می کردند تا خدایان ِ به خشم آمده، اقدام به تخریب بنا نکنند.88 مردمان استرالیا در برابر هر گناهی که مرتکب می شدند، بندی از انگشتان خویش را نثار خدایان می کردند و یا زخم هایی را به خود وارد می ساختند.89 در رم، اگر زنی پیش از انقضای عدّه درصدد ازدواج برمی آمد، برای بخشایش گناه، بایستی گاوی را قربانی کند.90 در سواحل شمالی کشور پرو، هر خانواده ای برای برآورده شدن حاجات خود، نذر می کرد که یکی از دختران خردسال خود را وقف معبد نماید یا در راه خدای ماه قربانی کند. دخترانی که تقدیم معبد می شدند، مقدّس بودند. از این جهت همگان موظّف بودند به آنها احترام بگذارند و هیچ کس جز شاه و کاهنان، حق بهره مندی جنسی از آنها را نداشت.91 بعضی اقوام نیز، برای برداشت محصول بهتر، مردی را می کشتند و خونش را هنگام بذر افشانی بر زمین می پاشیدند. هنگامی که محصول می رسید و موسم درو می شد، آن را تعبیری از تجدیدحیات مرد قربانی شده می دانستند.92 روس ها ـ همانند یونانیان و مصریان باستان ـ هنگامی که به کارهای بزرگ می پرداختند، برای اینکه حوادث آینده را پیشگویی و پیش بینی کنند، از روی احشاء و امعاء قربانی تفأل می زدند.93 در آتن برای تبرّک مجالس عمومی، خوکی را قربانی می کردند.94

آداب قربانی در ادیان ابتدایی

آیین قربانی در ادیان ابتدایی، آدابی ویژه داشت. توجه به این آداب، در فهم جایگاه و منزلت قربانی در این ادیان کمک می کند. در این بخش به برخی از این آداب، از جمله: زمان قربانی، مکان قربانی، قربانی کننده، قربانی شونده، کیفیت قربانی و... اشاره می کنیم.

بعضی قربانی ها متصدّی ویژه داشت و می بایست به وسیلة شخص خاصی انجام می گرفت؛ وگرنه ممکن بود سر مویی اشتباه شود و در نتیجه، خدایان گوشت قربانی را بخورند، امّا نیاز قربانی کننده را برآورده نسازند.95

برخی قربانی ها، مکان خاصی داشتند؛ مثلاً می بایست حتماً در قربانگاه و معبد انجام می شد؛ ولی برخی دیگر از قربانی ها، مکان خاصی نداشتند و امکان بجا آوردن آن در خانه و هر جای دیگری وجود داشت.

در چگونگی انتخاب قربانیان، میان اقوام و ملل مختلف تفاوت هایی دیده می شود. در سوریه، عدّه ای نذر قربانی می شدند و یا داوطلبانه خود را تسلیم قربانگاه می کردند.96 در بعضی اقوام (مثل اینکاها و مایاها در امریکای جنوبی)، می کوشیدند تا قربانیان از افراد جوان، سالم و زیبا انتخاب شوند.97 برخی، غرق شدگان و اسیران جنگی را تقدیم خدایان می کردند98 و برخی، محکومان به اعدام را قربانی می کردند.99 برخی دیگر، فرزندان مردم تهی دست را خریداری و قربانی می کردند.100 برخی نیز با به راه انداختن جنگ، در اسیر گرفتن برای قربانی می کوشیدند.101

حیوان قربانی نباید عیبی می داشت؛ حیوان قربانی می بایست سالم باشد؛ زیرا حیوان معیوب، شایسته خدایان نبود. کاهنِ قربانی کننده، تمام بدن قربانی ـ حتّی زبان حیوان ـ را برای مطمئن شدن از سلامتی آن، بررسی می کرد. در برخی قبایل، اگر کسی حیوان معیوبی را قربانی می کرد، محکوم به مرگ بود.102

یونانیان هنگام پیمان بستن، از سر حیواناتی که قرار بود قربانی شوند، موهایی جدا می کردند و آن را میان سرکردگان پخش می کردند و خدایان را بر این پیمان گواه می گرفتند.103 در رم، هنگام سوگندهای بزرگ، مردی را قربانی می کردند و تمام کسانی که متعهد می شدند، دست خود را در خون او آغشته می کردند و جرعه ای از خونش را می آشامیدند.104 در برخی قبایل، هنگام آغاز زمستان که فصل غیبت خورشید بود، برای خدای خورشید مراسمی بر پا می کردند. کاهن اعظم، واسطة بین خدا و مردم بود و در ازای قربانی، برای مردم فراوانی محصول را درخواست می کرد. کاهن، سینة انسان قربانی را با دشنه ای بیرون می آورد و آن را تقدیم خدای خورشید می کرد. خدای خورشید نیز، الهاماتی به کاهن می کرد. انسان قربانی شده، طی مراسمی به عنوان نماینده و نظرکردة خورشیدخدا، بین مردم توزیع می شد. آنها گاهی قربانیان را درون چاهی می انداختند و پس از آن، اشیایی گرانبها از طلا، فیروزه و دیگر جواهرات را به درون چاه می انداختند.105

در برخی مراسم، قربانی ها و افراد شرکت کننده، آرایش های خاصی داشتند. مراسم به همراه رقص، پای کوبی و باده گساری بود و بر این عقیده بودند که بدین وسیله جلبِ نظر خدایان کرده، نیرویی از نیروهای خدایان را جلب می کنند. بدن قربانی هنوز جان داشت که موی سر و یک چشم او را کنده، به خدا پیشکش می کردند و منتظر پذیرفتن قربانی از سوی خداوندگار می ماندند. نشانة پذیرفته شدن قربانی، اوّلین پرنده ای بود که در آسمان مشاهده می شد. در این صورت همه با رضایت خاطر، نوید پیروزی را دریافت می کردند؛ زیرا پرندة فوق را پیک خدایان می پنداشتند.106 در برخی قبایل نیز، پیش از قربانی روزه می گرفتند و بعد از آن، قربانی را به عنوان بلاگردان خود به خدایان تقدیم می کردند.107

قربانی با کیفیت های گوناگون تقدیم می شد؛ گاهی با ریختن خون و نثار کردن بود؛ گاهی قربانی را می سوزاندند و گاهی آن را دفن می کردند. سوزاندن قربانی در میان یهودیان قدیم و یونانیان معمول بوده است. شاید غرض از سوزاندن قربانی، آن بوده که بوی سوختگی و دود آن به مشام خدایان برسد. دفن قربانی برای جلبِ نظر و تقرّب به خدایان زیر زمینی بوده است. در بعضی ادیان و اقوام، چگونگی کشتن قربانی، اوّلین اولویت را داشته است.108 گاهی حیوانات را نمی کشتند؛ بلکه آنها را وقف خدایان می کردند و سپس در مکانی مقدّس، زنده رهایشان می کردند؛ البته به این موقوفات، بیشتر عنوان پیشکشی داده می شود تا قربانی.109

آزتک ها در مکزیک، قربانی را به چلیپایی میخ کوب می کردند تا به تدریج جان بسپارد. سپس گوشتش را قطعه قطعه کرده، میان مردم تقسیم می کردند.110 آنها قربانیان را به شدیدترین صورت شکنجه می کردند؛ به طوری که تمام بدن آنان شکست می شد و دیدگانشان از حدقه بیرون افتاد. تمام اینها بدین منظور بود که شهامت، بردباری و آمادگی شان را محک بزنند که آیا لایق این شأن عظیم و ارتقای مرتبت والا هستند یا نه.111 در میان پاره ای قبایل و جوامع، پس از کشتن قربانی، نوشته ای با امضای کاهن معبد به دست قربانی داده می شد که گواهی نامة ورود به بهشت بود.112

در برخی ادیان، پس از قربانی ِحیوان یا انسان، نوعی پوزش خواهی از قربانی به عمل می آمد؛ مصری ها پس از مراسم قربانی، به گریه و زاری می پرداختند. برخی علاوه بر گریه، زخم هایی نیز به خود می زدند.113 علت سوگواری، ترس از مجازاتی بود که تهدیدشان می کرد و می خواستند از مسئولیت قتلی که مرتکب شده اند، فرار کنند؛114 به همین دلیل در پاره ای از نقاط، قربانی کننده به محض قربانی کردن، پا به فرار می گذاشت. در آتن، پس از قربانی، گناه قربانی کردن را به گردن چاقو می انداختند و آن را به دریا پرتاب می کردند.115

در بعضی ادیان ابتدایی، رسم بر این بود که قربانی را پس از تقدیم و پیشکشی می خوردند. ویل دورانت در مورد علّت این عمل می نویسد: «مردمان ابتدایی بر این باور بودند که فضایل هر موجودی با خوردن آن به انسان منتقل می شود؛ در نتیجه به این فکر افتادند که خدایان خود را نیز بخورند. بسیاری از اوقات، شخصی را انتخاب کرده، او را خوب می پروراندند. آنها به او عنوان خدایی می دادند تا بعد او را بکشند و خونش را بیاشامند و از گوشتش تناول کنند. هنگامی که غذای انسان ها، حالت تأمین شده تری به خود گرفت، مهربانی بیشتری به دل آنها راه یافت و به جای قربانی کردن خدا، به این قناعت ورزیدند که چیز مأکولی را به عنوان رمز و مثال او بسازند و آن را بخورند. در مکزیک قدیم، مجسمه ای از خدا با حبوبات می ساختند و کودکانی را کشته، خونشان را بر آن می پاشیدند و آن را به جای خدا می خوردند. در هنگام انجام تشریفات، کاهن اوراد سحری را می خواند تا مجسمة خدایی را که بناست خورده شود، به خدای واقعی تبدیل شود.»116

امّا فروید معتقد است که اعضای کلان با خوردن توتم به تزکیة نفس می پرداختند و اتّحاد بین خود و هم قبیله ای ها از یک طرف، و همة افراد قبیله با خدا را از طرف دیگر، مستحکم می کردند؛117 زیرا آنها فکر می کردند که از این غذا، خون درست می شود و این خون، طیّ هم غذایی به تن همة شرکت کنندگان در تناول غذا جریان می یابد و آنها را متّحد می کند.118

بقایای قربانی های ابتدایی در دوران معاصر

با بررسی و مطالعة قربانی در ادیان گوناگون می توان ریشة برخی عقاید و قربانی های کنونی را پیدا کرد. متأسفانه به رغم تلاش حکیمان و پیشوایان دینی برای براندازی چنین عقایدی، باز این عقاید در گوشه و کنار جهان به حیات خود ادامه داده اند. در هند از قربانیِ انسانی گزارش شده است.119 در افریقا، قربانیِ انسانی تا روزگار امروز دوام آورده است.120 قبیله ای در تایلند بر این عقیده اند که باید دختری زیبا و باکره که بیشتر از چهارده سال نداشته باشد را در یکی از روزهای سال برای خدایشان قربانی کنند. هدف آنها از این قربانی، امنیت، حفظ حیات خود و دیگران، شفای بیماری ها و... است.121 شاردن فرانسوی در سفرنامة خود به رواج بخشی از عقاید اقوام ابتدایی در میان مردمان کلشید (ایالتی هم جوار گرجستان) اشاره می کند: «هنگام بیماری، مردم کشیشان را بر بالین خود می خوانند و از او سبب بیماری خویش را می پرسند. کشیش هم چند بار کتابش را ورق می زند و پس از چند لحظه تأمّل، می گوید فلان تصویر (مقدّس) نسبت به تو خشمگین و متغیّر شده است. برای فرونشاندن خشم و رضایت خاطر او باید گوساله یا گاوی را قربانی کنی. همچنین به او یک فنجان نقره یا یک قطعه پارچة ابریشمی تقدیم کنی؛ وگرنه دیری نمی گذرد که می میری. بیمار نیز به قید قسم قول می دهد که همة این کارها را انجام دهد.»122

او همچنین می نویسد: «برای تطیر و تفأل، هنگام قربانی گاو، تمام حرکات و سکنات حیوان را مورد توجه و دقت خاصی قرار می دهند؛ مثلاً اگر هنگام قربانی، گاو سرکشی نموده، شاخ بزند و تسلیم نشود، می گویند که در آن سال جنگ و خون ریزی خواهد شد. اگر تپاله بیاندازد، پیش بینی می کنند که نعمت و فراوانی سراسر کشور را فرا خواهد گرفت و در صورتی که ادرار کند، محصول شراب خیلی زیاد خواهد شد...؛ امّا با وجود اینکه همیشه این پیشگویی ها غلط از آب در می آید، باز مردم ساده لوح این ترهات را همچون وحی مُنزل، حقیقت می پندارند.»123

برخی معتقدند رسم آب پاشیدن پشت سر مسافر نیز که گاهی گُل یا گیاهی به آن اضافه می کنند، از بقایای رسم قربانی و پیشکشی آب به خدای زمین است.124

جای دوری نرویم؛ بعضی از مردم ما نیز اعتقادات خاصی دارند. برخی معتقدند اگر در یک سال دو نفر از یک خانواده از دنیا بروند، باید در قبرستان مرغ یا خروسی کشته، بین قبر آن دو خاک کرد تا قبرستان قربانی دیگری از این خانواده نگیرد. برخی بر این باورند که هنگام آهن ریزی ساختمان باید خونی پای آهن ریخته شود؛ و گرنه این ساختمان قربانی خواهد گرفت. برخی نیز معتقدند هنگام خرید ماشین، باید تخم مرغ یا خون حیوان قربانی شده را بر چرخ و بدنه ماشین تازه خریداری شده مالید، تا ماشین خونی نگیرد.

نتیجه گیری

1. آیین قربانی، یکی از جلوه های پرستش به شمار می آید که در اغلب ادیان گذشته و حال مشاهده می شود.

2. آیین قربانی، برخواسته از حس فطری پرستش است. انسان ها با تقدیم هدیه و قربانی کوشیده اند تا خشنودی خدا (یا خدایان) را جلب کرده و از خشم و غضب آنها جلوگیری کنند.

3. آیین قربانی، در برخی ادوار و ادیان دستخوش انحرافاتی شد، تا آنجا که برخی فرزندان دلبند خود را به عنوان بهترین هدیة قربانی خدایان خود کرده اند.

4. پیامبران تلاش زیادی در زدودن انحرافات از آیین قربانی کرده اند؛ امّا باز رگه هایی از این انحرافات در دنیای معاصر قابل مشاهده است.

1. Henninger, Joseph, "sacrifice", in: The Encyclopedia of religion, p. 554.

2. غلامحسین مصاحب، دائرة المعارف فارسی، ص 2533.

3. Offering

4. Henninger, Ibdi, p. 554.

5. James: 1

6. عبادت در عهد عتیق نیز، معنایی مشابه همین دارد (ر.ک: دائرةالمعارف الکتابیه، ص 165).

7. ر.ک: ترنس استیس والتر، دین و نگرش نوین، ترجمه احمدرضا جلیلی.

8. محمدجواد باهنر، معارف اسلامی، ص 70.

9. Evolutionary theory

10. Auguste Comte

11 C.f. Mazlish, Bruce, "Comte, Auguste", in: The Encyclopedia of Philosophy, p. 174.

12. جان بی ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص 22.

13. مرتضی مطهری، علل گرایش به مادیگری، ص 65-66.

14. animism

15. Edward Burnett tylor

16. ر.ک: دانیل پالس، هفت نظریه در باب دین، ترجمه و نقد محمدعزیز بختیاری، ص 48-51.

17. Homage

18. Abnegation

19. Tylor, "Primitive Culture", in: Understanding Religious Sacrifice, p. 13.

20. ملکم همیلتون، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، ص 46-47.

21. James George Frazer

22. دانیل پالس، همان، ص 116.

23. در قرآن آمده است که فرعون می گفت: من خدای برتر هستم (نازعات: 24) و غیر از من، خدایی وجود ندارد (قصص: 38). او مدعی بود که رود نیل به ارادة او جریان دارد(زخرف:51).

24. دانیل پالس، همان، ص 64.

25. مراسم «میرنوروزی» نیز در ایران باستان بدین منظور انجام می گرفته است. طبق این آیین، هنگام نوروز، امیر یا حاکم به منظور دفع شر و رفع هرگونه بدآمدهایی که در سال جدید ممکن بود دچار آن شود، بر حسب ظاهر، از امیری یا پادشاهی خود دست می کشید و به جای وی، پادشاه موقّت دیگری می نشاندند. این شخص طیّ پنج روز نخستین از جشن نوروزی، حکومتی صوری می کرد و به عزل و نصب، توقیف و زندانی و جریمه و مصادرة اموال هر کسی که مایل بود، می پرداخت و پس از سپری شدن روزهای یادشده، شاه موقت به قتل می رسید (قربانی می شد ) و شهریار واقعی به مقرّ حکومت خود باز می گشت (علی اصغر مصطفوی، اسطوره قربانی ص 75-76).

26. Pawnee Indians.

27. William Robertson Smith, “The Religion of the Semites”, in: Understanding Religious Sacrifice, p. 61.

28. ر.ک: سیداکبر حسینی و امیر خواص، منشأ دین بررسی و نقد دیدگاه ها، ص 108.

29. ر.ک: ریمون آرون، مراحل اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، ص 375 به بعد.

30. دانیل پالس، همان، ص 167.

31. Zoe Petropoulou, Maria, Animal Sacrifice in Ancient Greek Religion, Judaism, and Christianity 100 BC-AD 200, p. 17-18.

32. دانیل پالس، همان، ص 114.

33 ر.ک: علیرضا قائمی نیا، درآمدی بر منشأ دین، ص 86.

34. دانیل پالس، همان، ص 116.

35. Evans-Prichard, E.E., “The Meaning of Sacrifice among the Nuer”, in: Understanding Religious Sacrifice, p. 194.

36 علیرضا قائمی نیا، همان، ص 96.

37 ملکم همیلتون، همان، ص 113.

38 ر.ک: روم: 30

39. ر.ک: محمدحسن قدردان قراملکی، «جاودانگی شریعت و ملاک های آن»، فقه و حقوق، ش 3.

40. این بود خلاصه ای از چند نظریه در باب قربانی، امّا نظرات دیگری نیز در مورد قربانی وجود دارد که بررسی آنها خارج از هدف این نوشتار است. از نظرات دیگر در مورد قربانی می توان «یادآوری حوادث خلقت آغازین» را نام برد. طبق اسطوره ای، ابتدا خدایان (به صورت انسان یا حیوان و یا گیاه) در روی زمین زندگی می کردند که برجسته ترین آنها خدایانِ دما (Dema-deities) بودند؛ ولی سرانجام دما خدا را کشت و با این حادثه، جهان کنونی پدید آمد. دما به شکل انسان ها، فناپذیر و تکثیرشونده درآمد. از این پس خدا یا در قلمرو مردگان وجود دارد یا خودش را در خانة مردگان منتقل می کند. از بدن خدا، گیاهان پدید آمدند؛ از این رو، خوردن گیاهان، خوردن خداست. خدای اعلی اغلب شکل حیوان دارد؛ از این رو، قربانی، یادآور کشته شدن خداست.

Jensen, A.E., "From Myth and Cult among Primitive Peoples", in: Understanding Religious Sacrifice, p. 182-183.

41. سیدمحمدحسین طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ص 3.

42. ر.ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ص 601-602.

43 ر.ک: سفر پیدایش: 4: 3-7؛ مائده: 27.

44 مکارم، تفسیر نمونه، ج 4، ص 348.

45 ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 2، ص 182-183.

46 ر.ک: لاویان20: 1-3؛ لاویان18: 21؛ لاویان 20: 5-2؛ تثنیه 12: 31؛ مزامیر39:106-38؛ اشعیا57: 7-3؛ ارمیا7: 31

47 . برخی محققان رشتة تاریخ ادیان، ادیان را به «ابتدایی» و «پیشرفته» تقسیم کرده اند. ادیان ابتدایی متعلّق به انسان ها و اقوام ابتدایی است و مهم ترین ویژگی آنها، داشتن نظام الهیاتی ساده است. در این ادیان، بیشتر، مظاهر طبیعت پرستیده می شود و انسان ها در پی تسخیر نیروهای طبیعی برای تأمین زندگی دنیایی و دفع بلاهای طبیعی هستند؛ امّا ادیان پیشرفته، برخلاف آنهاست؛ آنها دارای نظام الهیاتی پیچیده ای هستند و بیشتر به موجود یا موجودات فراتر از طبیعت توجه دارند. انگیزة اصلی آنها، نجات و رستگاری در زندگی دیگر است. ادیان پیشرفته که در جهان پیروان زیادی دارند، «ادیان زنده» خوانده می شوند که عبارتند از: یهودیت، مسیحیت، هندوئیسم، بودیسم، جین، سیک، زرتشت، لائوتسه، کنفوسیوس وشینتو؛ امّا آن دسته از ادیانی که در گذشته پیروانی داشته اند و امّا امروزه پیروی ندارند، «ادیان قدیم» یا «خاموش» نامیده می شوند (عبدالرحیم سلیمانی، ادیان ابتدایی و خاموش، ص 16).

48. Faherty, Robert L., "sacrifice", in: The New Encyclopedia Britanica, p. 793.

49. Ibid.

50 ویلیام جیمز دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 81.

51. کارتاژ: شهر قدیمی در ساحل شمالی افریقا، کنار خلیج تونس.

52. مولوخ یا مولک: یکی از خدایان ملل سامی بود که مردم فرزندان خود را زنده زنده در برابر ضریح او ـ به عنوان قربانی ـ می سوزاندند (ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 81).

53. حسن پیرنیا، ایران باستان، ص 1455.

54. ویلیام جیمز دورانت، همان، ص 1، ص 348.

55. علی اصغر مصطفوی، اسطوره قربانی، ص 101.

56. آپولون پروردگار شعر، هنر های زیبا، کمان داری، پزشکی، خدای آفتاب و حامی غیب گویان (هومر، ایلیاد، ص 44 پاورقی).

57 ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 2، ص 215.

58. علی اصغر مصطفوی، همان، ص 73.

59. مارسل نیدرکانگ، بیست کشورامریکای لاتین، ترجمه محمد قاضی، ص 384.

60. سکاها بیابانگردانی در کنار دریای سیاه بودند. آنها از قبایل جنگی نیمه مغول و نیمه اروپایی بودند (ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 336).

61. عباس قدیانی، تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، ص 68.

62. Henninger, Ibid, p. 546.

63 علی اصغر مصطفوی، همان، ص 174.

64. همان، ص 173

65 ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 345.

66. همان، ص 347.

67. همان، ص 348.

68. Pictorial representations

69. Henninger, Ibid, p. 546.

70. ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 155.

71. علی اصغر مصطفوی، همان، ص 146.

72. همان، ص 174.

73. Faherty, Ibid, p. 788.

74. زیگموند فروید، توتم و تابو، ترجمه ایرج پورباقر، ص 220.

75. غلامحسین صدیقی، «جرعه فشانی بر خاک»، یادگار، ش 8، ص 49.

76. Faherty, Ibid, p. 793.

77. Ibid.

78. Henninger, Ibid, p. 545.

79. Faherty, Ibid, p. 794.

80. Henninger, Ibid, p. 549

81. علی اصغر مصطفوی، همان، ص 40.

82. سلتها نخستین بار در هزارة دوم پیش از میلاد در قسمت جنوب غربی آلمان و شمال فرانسه پیدا، و به سرعت در سراسر اروپا پراکنده شدند.

83 همان، ص 176.

84. همان، ص 178-179.

85. همان، ص 179.

86. ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 2، ص 180.

87 علی اصغر مصطفوی، همان، ص 180.

88. همان، ص 172.

89. همان، ص 174.

90. همان، ص 40.

91. همان، ص 144.

92 ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 80.

93 همان، ج 3، ص 71.

94 همان، ج 2، ص 216.

95 همان، ج 1، ص 283.

96 علی اصغر مصطفوی، همان، ص 170.

97. همان، ص 148-166.

98. همان، ص 178.

99. ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 2، ص 216.

100. همان، ج، 3، ص 50.

101. همان، 163.

102. حسین لسان، «قربانی از روزگار کهن تا امروز»، هنر و مردم، ش 165و166، ص 21-22.

103. همان، ص 20.

104. علی اصغر مصطفوی، همان، ص 40.

105 همان، ص 166-168.

106 همان، ص 172.

107. حسین لسان، همان، ص 22.

108. غلامحسین مصاحب، همان، ص 2533.

109 Henninger, Ibid, p. 546.

110. علی اصغر مصطفوی، همان، ص 162.

111. همان، ص 163.

112. همان، ص 179

113 حسن پیرنیا، همان، ص 512.

114. زیگموند فروید، همان، ص 23.

115. همان، ص 225-226.

116 ویلیام جیمز دورانت، همان، ج 1، ص 81.

117. زیگموند فروید، همان، ص 231.

118. همان، ص 226.

119 علی اصغر مصطفوی، همان ، ص 51.

120. همان، ص 143.

121. برای مشاهدة عکس های این مراسم و جزئیات بیشتر، ر.ک:

http://www.best-ir8.com/ftopicp-1004961.html

122. ژان شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، ص 155-156.

123. شاردن، ِژان، سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ص 317-318.

124 علی اصغر مصطفوی، همان، ص 22.

منابع

کتاب مقدّس، انجمن کتاب مقدّس.

آرون، ریمون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.

استیس والتر، ترنس، دین و نگرش نوین، ترجمه احمد رضا جلیلی، ویراسته مصطفی ملکیان، تهران، حکمت، 1377.

باهنر، محمّدجواد، معارف اسلامی، تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1361.

بی.ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370.

پالس، دانیل، هفت نظریه در باب دین، ترجمه و نقد محمدعزیز بختیاری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1385.

پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، سازمان کتاب های جیبی، 1342.

حسینی، سیداکبر و خواص امیر، منشأ دین بررسی و نقد دیدگاه ها، تهران، کانون اندیشه جوان، 1388.

دائرة المعارف الکتابیه، ج5، قاهره، دارالثقافة، 1996.

دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365.

سلیمانی، عبدالرحیم، ادیان ابتدایی و خاموش، قم، آیات عشق، 1382.

شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1372.

شاردن، ِژان، سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیر کبیر، 1335.

صدیقی، غلامحسین، «جرعه فشانی بر خاک»، یادگار، ش 8، 1324.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، قم، دارالعلم، 1350.

ـــــ، المیزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی، چ پنجم، قم، جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1374.

فروید، زیگموند، توتم و تابو، ترجمه ایرج پورباقر، تهران، آسیا، 1326.

قدردان قراملکی، محمدحسن، «جاودانگی شریعت و ملاک های آن»، فقه و حقوق، ش 3، 1383.

قدیانی، عباس، تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، تهران، فرهنگ مکتوب، 1381.

قائمی نیا، علیرضا، درآمدی بر منشأ دین، قم، معارف، 1379.

لسان، حسین، «قربانی از روزگار کهن تا امروز»، هنر و مردم، ش 165و166، 1355.

مصاحب، دکتر غلامحسین، دائرة المعارف فارسی، تهران، امیر کبیر، 1380.

مصطفوی، علی اصغر، اسطوره قربانی، بی جا، انتشارات علی اصغر مصطفوی، 1369.

مطهری، مرتضی، علل گرایش به مادیگری، چ سیزدهم، تهران، صدرا، 1372.

ـــــ ، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1368.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374.

نیدرگانگ، مارسل، بیست کشورامریکای لاتین، ترجمه محمد قاضی، تهران، خوارزمی، 1356.

همیلتون، ملکم، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، تبیان، 1377.

هومر، ایلیاد، ترجمه سعید نفیسی، بی جا، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1372.

Evans-Prichard, E.E., “The Meaning of Sacrifice among the Nuer”, in: Understanding Religious Sacrifice, Jeffrey Carter (ed.), New York, 2003.

Faherty, Robert L., "sacrifice", in: The New Encyclopedia Britanica, 15th Ed, Chicago, Encyclopedia Britannica, Inc, 1974.

Henninger, Joseph, "sacrifice", in: The Encyclopedia of religion, Mircea Eliade (ed.), New York, 1987.

James, E.o., “Sacrifice”, in: Encyclopedia of Religion and Ethics, James Hastings (ed.), New York, Charles Scribners Sons.

Jensen, A.E., "From Myth and Cult among Primitive Peoples", in: Understanding Religious Sacrifice, Jeffrey Carter (ed.), New York, 2003.

Mazlish, Bruce, "Comte, Auguste", in: The Encyclopedia of Philosophy, Edwards Paul (ed.), New York, Macmillan, 1996.

Smith, William Robertson, “The Religion of the Semites”, in: Understanding Religious Sacrifice, Jeffrey Carter (ed.), New York, 2003.

Tylor, E.B., "Primitive Culture", in: Understanding Religious Sacrifice, Jeffrey Carter (ed.), New York, 2003.

Zoe Petropoulou, Maria, Animal Sacrifice in Ancient Greek Religion, Judaism, and Christianity 100 BC- AD 200, Oxford, New York, 2008, retrieved from http://books.google.com.