معرفت ادیان

 
مقدمه
داستان طوفان نوح و کشتي نجات‌بخش او، از کهن‌ترين داستان‌هايي است که در اساطير، اديان و فرهنگ‌هاي گوناگون بازتاب يافته است و جايگاه برجسته‌اي دارد. در همة اين روايت‌ها بر نقش امداد الهي در نجات حضرت نوح و پيروانش تأکيد شده است؛ با اين تفاوت که در روايت فرهنگ‌ها، اساطير و اديان غيرتوحيدي، اين امداد به خدايان و الهه‌هاي گوناگون نسبت داده مي‌شود، اما در منابع اديان توحيدي، به‌ويژه عهد عتيق و قرآن، با وجود پاره‌اي تفاوت‌ها، روايتي توحيدي از آن ارائه شده است. اين پژوهش به بررسي امدادهاي الهي در ساخت و نجات کشتي نوح از ديدگاه عهد عتيق و قرآن و تفاوت‌ها و مشترکات آن دو مي‌پردازد.
دربارة طوفان و کشتي نوح پژوهش‌ها و مطالعات زيادي انجام شده است؛ اما دربارة امدادهاي الهي در ساخت و نجات کشتي نوح به‌عنوان مهم‌ترين و کانوني‌ترين صحنة داستان، به‌ويژه با رويکرد تطبيقي، پژوهش مستقل و جامعي يافت نشد. بررسي تطبيقي روايت‌هاي عهد عتيق و قرآن مي‌تواند مشترکات و تفاوت‌هاي اين دو کتاب مهم ديني در روايت کليات و جزئيات موضوع پژوهش را نشان دهد.
همچنين اين پژوهش به ‌دنبال بررسي اين موضوع است که چگونه روايت يک حادثة کاملاً توحيدي، در طول تاريخ دچار دگرگوني و تفاوت‌هاي بنيادين شده است؛ به‌گونه‌اي‌ که کارکرد هدايتي و تربيتي آن حادثه به‌عنوان يک فعل حکيمانة الهي کم‌رنگ شده و با ايجاد چالش‌هاي مختلف، گاه اصل واقعيت تاريخي و توحيدي بودن آن نيز با ترديد مواجه شده است.
بررسي تطبيقي امدادهاي الهي در ساخت و نجات کشتي نوح با پيش‌فرض وحياني بودن روايت قرآن و تأکيد اين کتاب بر «حق» و عاري بودن روايت آن از هرگونه کژي و انحراف، مي‌تواند صورت نخستين، درست و بدون تغيير و تحريف يک حادثة عيني و تاريخي توحيدي را نشان داده، برخي چالش‌هاي مربوط را پاسخ دهد.
پرسش اصلي پژوهش اين است که روايت عهد عتيق و قرآن دربارة امدادهاي الهي در ساخت و نجات کشتي نوح چه مشترکات و تفاوت‌هايي دارد و هرکدام تا چه اندازه بيانگر نشانه‌هاي توحيد در ربوبيت، حقانيت دعوت توحيدي، صادق بودن وعده‌هاي الهي، نجات و خوش‌فرجامي مؤمنان و ماية تقويت ايمان به خداي يگانه و اميدواري به ياري اوست؟
براي پاسخ به اين سؤال اصلي، سؤالات فرعي زير نيز مورد بررسي قرار مي‌گيرند:
در روايت عهد عتيق و قرآن، چه امدادهاي الهي در ساخت کشتي نوح ارائه شده است؟
مشترکات و تفاوت‌هاي روايت عهد عتيق و قرآن در مورد امدادهاي الهي در ساخت کشتي نوح چيست؟
هرکدام از روايت‌هاي عهد عتيق و قرآن تا چه اندازه بيانگر نشانه‌هاي توحيد در ربوبيت، حقانيت دعوت توحيدي، صادق بودن وعده‌هاي الهي، نجات و خوش‌فرجامي مؤمنان، و ماية تقويت ايمان به خداي يگانه و اميدواري به ياري اوست؟
1. مفهوم امداد
«امداد» به ‌معناي ياري کردن ديگري است و افزون بر امور مادي، در امور معنوي هم کاربرد دارد (راغب، بي‌تا، ص763؛ مصطفوي، 1375، ج11، ص52). امداد الهي به مؤمنان يک آموزة توحيدي است و به دو گونه است: يکي امداد عام، که شامل همة بندگان است و به‌وسيلة علل و اسباب عادي و طبيعي (عموم نعمت‌هاي الهي) انجام مي‌گيرد: «وَاتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ * أَمَدَّكُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِينَ * وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ» (شعراء: 132ـ134؛ اسراء: 6)؛ ديگري امداد خاص، که ويژة بندگان برگزيده و اولياي الهي است و اصطلاحاً به آن «امداد غيبي» گفته مي‌شود. 
امدادهاي غيبي، با توجه به علل و اسباب آن، دو گونه‌اند: 
گاهي با تدبير و عنايت ويژة الهي و به‌وسيلة مجموعه‌اي از علل و اسباب عادي و غيرعادي روي مي‌دهد که البته علل غيرعادي آن از مجراي علل و اسباب عادي و طبيعي اثر مي‌گذارد؛ همچنين آگاهي از علل غيرعادي آن بدون داده‌هاي وحياني و غيبي براي ديگران امکان ندارد و ظاهر آن کاملاً يک حادثة طبيعي و عادي به ‌نظر مي‌رسد؛ مانند امداد الهي براي نجات حضرت موسي از کشته شدن به‌دست فرعونيان در زمان نوزادي، که در کنار برخي اسباب عادي مانند صندوق، رود، جريان آب، زن فرعون، خواهر و مادر موسي، عوامل غيرعادي و فرامادي هم در آن دخيل بودند؛ از جمله راهنمايي مادر موسي با الهام الهي براي افکندن وي در نيل، دادن آرامش و قوت قلب به مادر موسي، افکندن محبت موسي در دل فرعون و همسرش، و تحريم تکويني شير دايه‌ها به موسي توسط خداوند (قصص: 7ـ13؛ طه: 39؛ طبرسي، 1415ق، ج7، ص416؛ طباطبائي، بي‌تا، ج16، ص9 و 12)؛
گونة دوم از امداد غيبي به‌وسيلة علل و اسباب غيرعادي خارق‌العاده روي مي‌دهد و خارق‌العاده بودن آن براي هر بيننده و شنونده‌اي روشن و قابل پذيرش است؛ مانند شکافته شدن دريا به‌وسيلة عصاي موسي براي نجات بني‌اسرائيل (شعراء: 63ـ66؛ طه: 77ـ78). مراد از امدادهاي الهي در اين پژوهش، گونة نخست آن است.
2. امدادهاي الهي در روايت عهد عتيق و قرآن
روايت عهد عتيق و قرآن، برخلاف اساطير گوناگون، توحيدگراست و در آن بر نقش کامل اراده و امداد خداي يگانه در پيدايش طوفان و ساخت و نجات کشتي نوح تأکيد شده است. نجات کشتي نوح و همراهان وي و نابودي کافران، بر اساس اراده و قدرت خداوند اتفاق افتاد و بدون ياري و امداد الهي، نجات از آن طوفان سهمگين و ويرانگر امکان نداشت. در ادامه به امدادهاي خداي يگانه به‌ترتيب وقوع اشاره مي‌شود.
1ـ2. خبر دادن از وقوع طوفان
در هر دو روايت عهد عتيق و قرآن، نخستين امداد الهي به حضرت نوح خبر دادن از وقوع طوفان، زمان آن و نجات وي و همراهانش بود.
1ـ1ـ2. گزارش عهد عتيق
بر اساس روايت عهد عتيق، هنگامي که بدکاري، بدانديشي و تندخويي انسان بر روي زمين بسيار زياد و فراگير شد، خداوند تصميم گرفت که انسان‌ها و نيز حيوانات را نابود کند؛ اما چون نوح مردي عادل، کامل و فرمان‌بردار بود، خداوند او را از تصميم خود مبني بر نابودي انسان‌ها به‌وسيلة طوفان آگاه کرد و به وي دستور داد که با ساختن کشتي خود و خانواده‌اش را نجات دهد (پيدايش 6: 5ـ20). در اين روايت، عامل نجات نوح و خانواده‌اش و سبب برخورداري وي از امداد الهي، عادل بودن و اطاعت وي از خداوند، و سبب نابودي کافران، تبهکاري و بدانديشي فراوان آنان بيان شده است.
بر اساس گزارش عهد عتيق، خداوند به نوح گفت که به‌زودي سراسر زمين را با آب خواهد پوشاند و همة موجودات زنده را هلاک خواهد کرد؛ اما با وي عهد بست که او و همسر و پسران و عروسانش را در کشتي سالم نگه دارد؛ همچنين به او خبر داد که پس از يک هفته، به‌مدت چهل شبانه‌روز باران خواهد فرستاد (پيدايش 6: 17ـ22 و 7: 1ـ4).
2ـ1ـ2. گزارش قرآن
بر اساس روايت قرآن، حضرت نوح صدها سال شبانه‌روز براي هدايت مردم تلاش کرد؛ اما به‌جز گروه اندکي ايمان نياوردند (هود: 40؛ حاقه: 11؛ نوح: 5). کافران با تهديد (شعراء: 116)، توهين (اعراف: 60)، تمسخر (هود: 38)، انگشت در گوش نهادن و جامه بر سر کشيدن، خودبرتربيني (شعراء: 111؛ نوح: 7) و رويگرداني (نوح: 6) به دعوت نوح واکنش نشان دادند. آنها سرانجام با اشاره به جدل‌هاي فراوان نوح با آنان، از وي خواستند که اگر راست مي‌گويد، عذابي را که وعده مي‌دهد، بياورد (هود: 32ـ34). نوح پس از آزار و اذيت فراوان و ناتواني در برابر قوم، از خداوند ياري طلبيد (هود: 36؛ قمر: 9ـ10). خداوند به وي خبر داد که به‌جز مؤمنان موجود، هيچ‌کس ديگري به وي ايمان نخواهد آورد (هود: 36). حضرت نوح نجات خود و پيروانش، نابودي همة کافران و باقي نگذاشتن هيچ کافري در زمين را از خدا خواست؛ زيرا آنان در صورت زنده ماندن، ديگران را نيز گمراه خواهند کرد و جز فرزنداني پليد و ناسپاس به‌دنيا نخواهند آورد (شعراء: 117ـ118؛ نوح: 26ـ27). در نهايت، خداوند به‌وسيلة وحي، از آمدن عذاب طوفان، زمان و نشانة آغاز آن (فوران آب از تنور) و غرق شدن کافران خبر داد و به نوح دستور داد که براي نجات خود و مؤمنان، کشتي بسازد و دربارة نجات ستمگران (کافران) نزد خداوند شفاعت نکند: «فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا فَإِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُكْ فِيهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَلاتُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ» (مؤمنون: 27).
در روايت قرآن، نجات نوح و مؤمنان و برخورداري آنان از امداد الهي، به ‌دليل ايمان به خداي يگانه، و نابودي کافران، به ‌سبب کفر و تبهکاري فراوان ايشان ذکر شده است: «وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَى» (نجم: 52).
خبر دادن به‌وسيلة وحي دربارة نجات حتمي نوح و مؤمنان همراه وي، نابودي کافران، بيان زمان و نشانة آمدن طوفان و چگونگي نجات از آن، امداد و نصرت الهي بود و آرامش و اطمينان لازم را براي حضرت نوح و همراهان پديد مي‌آورد و بر ايمان و پايداري آنان بر سر باورهاي توحيدي خويش مي‌افزود. اين خبر غيبي همچنين سبب شد که آنان آمادگي لازم را براي رويارويي با طوفان بزرگ و پس از آن پيدا کنند و امکانات لازم را فراهم سازند. 
3ـ1ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
روايت عهد عتيق در زمينة خبر از وقوع طوفان، نجات نوح و همراهانش، و هلاکت کافران قرابت زيادي با روايت قرآن دارد. دليل سرنوشت هر دو گروه و همچنين خبر از زمان طوفان و دستور ساخت کشتي نيز در هر دو روايت مشابه است. بااين‌حال، تفاوت هايي نيز بين اين دو روايت وجود دارد. قرآن به برخي جزئيات اشاره مي‌کند که در عهد عتيق نيامده است؛ مانند فوران آب از تنور به‌عنوان نشانة آغاز طوفان و عدم شفاعت نوح براي کافران. افزون‌براين در عهد عتيق خداوند به نوح خبر مي‌دهد که پس از يک هفته به‌مدت چهل شبانه‌روز باران خواهد فرستاد؛ درحالي‌که در قرآن به مدت مشخصي اشاره نشده است.
2ـ2. ساخت کشتي با تعليم خداوند  
ساخت کشتي مناسب با طوفان بزرگ و بي‌سابقه‌اي که اطلاعات دقيقي از آن وجود نداشت، نيازمند دانش و مهارت خاصي بود؛ به‌ويژه آنکه عهد عتيق و قرآن کريم دربارة صنعت کشتي‌سازي در زمان حضرت نوح گزارشي ندارند و اين مي‌تواند بر بي‌اطلاعي آن حضرت از ساخت هر نوع کشتي دلالت کند؛ ازهمين‌رو خداوند با تعليم وحياني ساخت کشتي، نوح را ياري کرد.
1ـ2ـ2. گزارش عهد عتيق
عهد عتيق جزئيات دقيقي از آموزش الهي به نوح براي ساخت کشتي ارائه نمي‌دهد. گويا نوح اصل ساخت کشتي را بلد بود؛ اما خداوند نوع چوب مناسب و ابعاد کشتي را به او آموخت و آن حضرت کشتي را از چوب گوفر (gopher) (پيدايش، 6: 5ـ16) و بر پاية ترجمة تفسيري تورات، از چوب درخت سرو ساخت (پيدايش 6: 14، ترجمة تفسيري). به ‌گفتة دهخدا، گوفر گويا همان درخت صنوبر است که در آشوريه فراوان بود و زياد کاربرد داشت (دهخدا، 1377، ج12، ص19406). 
بر اساس گزارش عهد عتيق، خداوند مشخصات هندسي کشتي را هم به نوح تعليم داد (سيصد ذراع طول، پنجاه ذراع عرض و سي ذراع ارتفاع)؛ همچنين ساخت سه طبقه، سقف، درب ورودي و قيراندود کردن داخل و بيرون کشتي نيز به‌دستور خداوند انجام شد (پيدايش، 6: 14ـ17).
2ـ2ـ2. گزارش قرآن
قرآن کريم به‌طور واضح بيان مي‌کند که خداوند ساخت کشتي را به نوح وحي کرد: «فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا» (مؤمنون: 27؛ هود: 37). قرآن به جزئيات تعليم خداوند اشاره نمي‌کند؛ اما عبارت «وَوَحْيِنَا» نشان مي‌دهد که خداوند ويژگي‌ها، مشخصات هندسي، چگونگي ساخت کشتي و مراحل آن را به‌وسيلة وحي به نوح ياد داد تا او در ساخت کشتي دچار اشتباه نشود (طوسي، بي‌تا، ج5، ص482؛ طباطبائي، بي‌تا، ج10، ص224)؛ زيرا آن حضرت دانش ساخت کشتي (واحدي، 1415ق، ج1، ص520؛ نسفي، بي‌تا، ج2، ص153) و نيز آگاهي لازم دربارة ابعاد و بزرگي طوفان آينده را نداشت و بدون تعليم خداوند نمي‌توانست کشتي مناسب با آن را بسازد (مکارم شيرازي و ديگران، بي‌تا، ج9، ص91). 
برخي حضرت نوح را نخستين سازندة کشتي دانسته‌اند که با تعليم خداوند آن را فراگرفت (ابن‌عاشور، 1420ق، ج11، ص255). به ‌گفتة برخي ديگر، نوح نجار بود و نحوة ساختن کشتي را مي‌دانست. بر اين اساس، تعليم الهي مربوط به ويژگي‌هاي هندسي کشتي بوده است؛ اما تعبير «وَوَحْيِنَا» اطلاق دارد و سخن يادشده را رد مي‌کند. برخي احاديث نيز مؤيد اين معناست و بر اساس آن، خداوند به‌وسيلة جبرئيل شکل کشتي را به نوح نشان داد و چگونگي ساخت آن را به او آموخت (قمي، 1411ق، ج1، ص326؛ مجلسي، 1403ق، ج11، ص311 و 328؛ فخر رازي، بي‌تا، ج23، ص93). به‌ گفتة ابن‌عباس، نوح حتي نمي‌دانست کشتي چيست و خداوند آن را همانند خانه‌اي از چوب خواند که روي آب حرکت مي‌کند و به وي وحي کرد که قسمت پيشين آن را همانند سينة پرندگان بسازد (طبري، 1415ق، ج12، ص45؛ سيوطي، بي‌تا، ج3، ص327؛ آلوسي، بي‌تا، ج12، ص50). 
3ـ2ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
در هر دو کتاب، ساخت کشتي با تعليم الهي و وحي خداوند انجام گرفت. هدف از اين تعليم، نجات نوح و همراهانش از طوفان بزرگ بود. اين تعليم شامل جزئيات ساخت و حکمت و فلسفة آن بود. بر اساس عهد عتيق، خداوند نوع چوب، ويژگي‌هاي هندسي، تعداد طبقات و قيراندود کردن کشتي را به نوح ياد داد. قرآن صريحاً به اين موارد اشاره نکرده است. حکمت تعليم خداوند براي ساخت کشتي، عدم آگاهي نوح از ساخت آن و ابعاد طوفان بود و نيز خداوند مي‌خواست دربارة استحکام کشتي در برابر طوفان اطمينان خاطر دهد و فضاي مناسب را براي انسان‌ها، حيوانات و ذخيرة آذوقة مورد نياز فراهم سازد. اين کار، هراس از شکسته شدن کشتي، مشکلات ناشي از حضور حيوانات در آن و گرسنگي و تشنگي در زمان طوفان و پس از آن را از بين مي‌برد؛ چنان‌که قيراندود کردن کشتي از نفوذ آب به آن و غرق شدن کشتي جلوگيري مي‌کرد و همة اين موارد ماية آرامش خاطر نوح و همراهان و افزايش ايمان مؤمنان مي‌شد.
3ـ2. ساخت کشتي با ياري و مراقبت خداوند
ساخت کشتي مناسب با طوفان بزرگ و بي‌سابقه، به‌ويژه با وجود مخالفان سرسخت نوح و مانع‌تراشي از سوي آنها و در اقليت بودن مؤمنان، بدون حمايت و مراقبت الهي امکان‌پذير نبود. 
عهد عتيق دربارة حمايت و مراقبت الهي گزارشي ندارد؛ اما بر پاية روايت قرآن، خداوند با وحي به نوح، از وي خواست که کشتي را تحت نظر او بسازد: «فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا» (مؤمنون: 27). عبارتِ کنايي «بِأَعْيُنِنَا» (در برابر چشمان ما) نشان‌دهندة توجه ويژه و ياري و مراقبت دائمي خداوند در خصوص ساخت کشتي است؛ به‌گونه‌اي‌ که هيچ لحظه‌اي مورد غفلت و فراموشي قرار نمي‌گيرد (بيضاوي، 1416ق، ج3، ص233؛ کاشاني، 1423ق، ج3، ص273؛ طباطبائي، بي‌تا، ج15، ص29)؛ به‌ويژه آنکه صيغة جمعِ «بِأَعْيُنِنَا» بر مبالغه در ياري و مراقبت دلالت مي‌کند. گويا خداوند نگهباناني گمارده بود تا کسي مشکلي براي ساخت کشتي ايجاد يا آن را خراب نکند (کاشاني، 1423ق، ج4، ص436). 
وعدة خداوند دربارة چنين ياري و مراقبتي سبب مي‌شد که نوح بدون هيچ گونه ترس و نگراني از کارشکني کافران و مشکلات پيش رو و با اطمينان کامل به نتيجة کار، اقدام به ساخت کشتي کند (طوسي، بي‌تا، ج5، ص482؛ فخر رازي، بي‌تا، ج17، ص222؛ مکارم شيرازي و ديگران، بي‌تا، ج14، ص230). اين وعدة الهي ماية آرامش، اطمينان خاطر، اميدواري و نشاط نوح و يارانش در ساخت کشتي مي‌شد. 
قرآن کريم دربارة چگونگي ياري و مراقبت الهي به جزئيات اشاره نکرده است؛ اما تعبير «بِأَعْيُنِنَا» دلالت مي‌کند که توجه و مراقبت الهي بيشتر به‌صورت امدادهاي غيبي و غيرعادي بوده است. برخي به نقش فرشتگان و مؤمنان در ياري و مراقبت از کشتي اشاره کرده‌اند (طبرسي، 1415ق، ج7، ص185). بر اساس برخي گفته‌ها، هنگامي که نوح ساخت کشتي را آغاز کرد، کافران شب‌ها مي‌آمدند و هر آنچه وي ساخته بود، خراب مي‌کردند. آنها تخته‌ها را از هم جدا مي‌کردند و مي‌شکستند. نوح دراين‌باره به خدا شکايت کرد و خداوند از او خواست تا سگي را شب‌ها به نگهباني بگمارد. هنگامي که کافران براي خراب‌کاري مي‌آمدند، نوح با صداي پارس سگ بيدار مي‌شد و آنان را فراري مي‌داد؛ تا اينکه ساخت کشتي به‌پايان رسيد (دميري، 1424ق، ج2، ص415). 
اين گونه گزارش‌ها، با توجه به تعبير «بِأَعْيُنِنَا»، چند اشکال دارد: مراقبت به‌وسيلة سگ نگهبان، بدون امداد و ياري الهي و به دست خود انسان هم انجام‌پذير است؛ همچنين لازمة وعدة خداوند دربارة مراقبت، نشان‌دهندة اين است که از همان آغاز هيچ اتفاقي براي کشتي نيفتاده باشد.
بنابراين تفسير صحيح از عبارت «بِأَعْيُنِنَا»، ياري و مراقبت دائمي و خارق‌العادة خداوند است که سبب ايجاد آرامش و اطمينان خاطر در نوح و يارانش در برابر مشکلات و سختي‌هاي ساخت کشتي شد. 
4ـ2. اطلاع‌رساني دربارة برنامة سوار شدن به کشتي
آگاهي دقيق و پيشين از زمان آغاز طوفاني سهمگين، نشانه‌هاي آن، و شرايط سوار شدن به کشتي و نجات و امکانات مورد نياز، از عوامل مهمي بود که آرامش و اطمينان خاطرِ نوح و همراهانش را فراهم مي‌کرد و نگراني شديد آنها را دربارة سرنوشتشان و چگونگي رويايي با طوفان از بين مي‌برد و از پيدايش مشکل و اختلال در نجات، پيشگيري مي‌کرد. خداوند دراين‌باره آگاهي و برنامه‌اي دقيق و ازپيش‌طراحي‌شده را به‌وسيلة وحي در اختيار نوح قرار داد و او را راهنمايي کرد. ارائة اين برنامه، ازيک‌سو موجب آمادگي کامل نوح و همراهان براي رويارويي با طوفان مي‌شد و ازسوي‌ديگر، آشکارا بر ياري و امداد الهي آنان دلالت مي‌کرد. تورات و قرآن، با برخي تفاوت‌ها، اين داده‌هاي وحياني را گزارش کرده‌اند.
1ـ4ـ2. گزارش عهد عتيق
بر اساس گزارش عهد عتيق، خداوند هم‌زمان با خبر دادن از وقوع طوفان و فرمان ساخت کشتي، از نابودي انسان‌هاي فاسد و نجات نوح و خانواده‌اش خبر داد و به او دستور داد که شماري از حيوانات و نيز آذوقه همراه خود بردارند (پيدايش 6: 13ـ21). پس از آماده شدن کشتي، خداوند به نوح خبر داد که پس از هفت روز، چهل روز و چهل شب باران خواهد باراند و از او خواست که همراه همسر، سه پسر، سه عروس و شماري از حيوانات سوار کشتي شود و آذوقة کافي براي خود و همراهان و حيوانات بردارد. حضرت نوح نيز چنين کرد (پيدايش 7: 1ـ9). 
از ظاهر اين گزارش برمي‌آيد که نوح و همراهان هفت روز پيش از آغاز طوفان سوار کشتي شدند؛ اما بر پاية گزارش ديگري، آنها در همان روز آغاز طوفان سوار کشتي شدند. بر پاية اين گزارش، پس از هفت روز چشمه‌هاي عظيم به‌عنوان نشانه‌هاي آغاز طوفان از دل زمين جوشيد و باران‌هاي سيل‌آسا آغاز شد و نوح و همراهان او در همين روز سوار کشتي شدند (پيدايش 7: 7ـ10 و 13ـ16). 
2ـ4ـ2. گزارش قرآن
بر اساس گزارش قرآن، خداوند هم‌زمان با دستور ساخت کشتي، نشانة آغاز طوفان را نيز به او خبر داد و به او گفت که با آغاز طوفان و فوران آب از تنور، همراهان خود و يک جفت از نر و مادة هر حيوان را سوار کشتي کند و براي کافران که غرق خواهند شد، وساطت نکند (مؤمنون: 27). بنابراين بر پاية روايت قرآن نيز حضر نوح و همراهان از همان آغاز به‌وسيلة وحي الهي، از غرق شدن کافران، نجات خويش، نشانه و زمان آغاز طوفان و اينکه دقيقاً چه کار بايد بکنند، آگاه شدند.
افزون بر اين، با آغاز طوفان و آشکار شدن نشانة آن (فوران آب از تنور)، خداوند بار ديگر به نوح گفت که از هر حيواني يک جفتِ نر و ماده و نيز خانواده و اندک مؤمنانِ همراه خويش را سوار کشتي کند: «حَتَّى إِذَا جَآءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِن كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلاَّ مَن سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ ءَامَنَ وَمَآ ءَامَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلِيلٌ» (هود: 40).
3ـ4ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
در هر دو روايت عهد عتيق و قرآن، خداوند به نوح دربارة زمان و نشانة طوفان و نحوة سوار شدن خود و همراهان به کشتي آگاهي مي‌دهد؛ اما در جزئيات اين آگاهي تفاوت‌هايي وجود دارد. تورات جزئيات بيشتري بيان مي‌کند؛ از جمله اينکه خداوند خبر مي‌دهد که پس از هفت روز، چهل شب و چهل روز باران خواهد باريد و از او مي‌خواهد که در اين مدت، همراه خانواده و حيوانات سوار کشتي شوند. خداوند همچنين جوشيدن چشمه‌هاي بزرگ را نشانة آغاز طوفان مي‌خواند و به نوح دستور مي‌دهد که آذوقة کافي براي خود، همراهان و حيوانات بردارد. در روايت قرآن، خداوند به سوار شدن خانواده و مؤمنان همراه با حضرت نوح در کشتي اشاره مي‌کند و جوشيدن آب از تنور را نشانة آغاز طوفان مي‌داند.
5ـ2. امداد الهي در سوار شدن به کشتي
1ـ5ـ2. گزارش عهد عتيق
به گزارش تورات، پس از سوار شدن حضرت نوح و همراهانش به کشتي، خداوند در را پشت سر آنها مي‌بندد (پيدايش 7: 7ـ10 و 13ـ16). اين عمل نشانة محبت شگفت الهي و ايجاد امنيت براي نوح و خانواده‌اش در برابر طوفان تفسير شده است؛ زيرا آنان با آمدن طوفان دچار دلهره و نگراني سختي شده بودند و بستن در به‌وسيلة خداوند، براي آنان امنيت و آرامش خاطر به‌ارمغان آورد (جماعة من اللاهوتيين، 1986م، ج1، ص161).
2ـ5ـ2. گزارش قرآن
قرآن کريم دربارة امداد الهي هنگام سوار شدن، روايت ديگري دارد. بر اساس اين روايت، خداوند فرمان داد که وقتي نوح و همراهان او در کشتي مستقر شدند، خدا را به‌ سبب نجات آنان از دست قوم ستمگر سپاس گويد و نيز از خدا بخواهد که او را پس از طوفان در جاي پر از خير و برکتي فرود آورَد و بگويد که خداوند بهترين فرودآورندگان است: «فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَمَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلاً مُبَارَكًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ» (مؤمنون: 28ـ29). اين بيان بر حتمي بودن هلاکت کافران و نجات و فرود سالم نوح و پيروان وي در مکاني پر از نعمت و برکت (طباطبائي، بي‌تا، ج15، ص30) و اينکه خداوند آنان را با بهترين شکل و در بهترين مکان فرود خواهد آورد، دلالت مي‌کند. تعليم اين دعاي الهي پيش از آغاز طوفان و پس از استقرار در کشتي، نوعي وعدة خداوند بود و موجب آرامش و اطمينان قلبي نوح و نيز همراهان وي مي‌شد و نگراني‌هاي آنان دربارة غرق شدن و نيافتن مکان و امکانات مناسب زندگي پس از طوفان را برطرف مي‌کرد. خداوند با اين دعا به آنان مي‌آموخت و اطمينان مي‌داد، همان‌گونه ‌که آنها را به‌رغم اندک بودن، از دست کافران نجات داد، از طوفان و پيامدهاي آن هم نجات خواهد داد. تورات دربارة سفارش خداوند براي ستايش وي پس از سوار شدن، و دعا براي فرود آوردن نوح و همراهان در جايي پر از خير و برکت، گزارشي ندارد (ر.ک: پيدايش 7: 1ـ24). 
3ـ5ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
هر دو روايت بر قدرت و مهرباني خداوند در محافظت از نوح و يارانش تأکيد دارند؛ اما روايت قرآن با جزئيات و ظرافت‌هاي بيشتر، اين پيام را به‌گونه‌اي عميق‌تر و پرمغزتر به خواننده القا مي‌کند. تورات با گزارش بستن درب کشتي توسط خداوند پس از سوار شدن نوح و يارانش، اما قرآن با گزارش دعاي تعليم‌داده‌شده به نوح براي نجات و فرود سالم، اين معنا را مي‌رساند. دلالت قوي‌تر بر حضور قدرتمندانة خداوند، تأکيد بر يقين به نجات و نبود هر گونه خطر، ايجاد آرامش و اطمينان بيشتر براي نوح و همراهان، و ارائة جزئيات و ظرافت‌هاي دقيق‌تر، نقاط قوت روايت قرآن است.
6ـ2. امداد الهي هنگام حرکت کشتي
طوفان بزرگ و بي‌نظيري مانند طوفان نوح و امواج سهمگين و کوه‌پيکر آن مي‌توانست هر کشتي محکم و غول‌پيکري را همانند پر کاهي به اين سو و آن سو ببرد و آن را مهارناپذير کند. در اين شرايط مرگ و زندگي، ترس و وحشت همة سرنشينان کشتي را فرامي‌گيرد و در بدترين وضعيت روحي و رواني قرار مي‌دهد. کشتي نوح و سرنشينان آن نيز بدون امداد الهي مي‌توانست در اين موقعيت سخت و خطرناک قرار گيرد؛ اما امداد الهي در اين شرايط خطير نيز به ياري آنان شتافت.
1ـ6ـ2. گزارش عهد عتيق
عهد عتيق ـ برخلاف قرآن ـ دراين‌باره گزارش چنداني ندارد و تنها از هولناک و استثنايي بودن طوفان حکايت مي‌کند. به روايت عهد عتيق، چهل شبانه‌روز باران باريد و آب به‌تدريج روي زمين را پوشاند و کشتي بر روي آب شناور شد. باران به‌قدري زياد باريد که بلندترين کوه‌ها نيز زير آب رفتند و سطح آب هفت متر بالاتر از قلة کوه‌ها رسيد. همة جانداران، به‌جز نوح و همراهان نابود شدند. آب 150 روز پس از شروع طوفان همچنان روي زمين را پوشانده بود و کشتي روي آب قرار داشت. سه ماه بعد قله‌هاي کوه‌ها نمايان شد (پيدايش 7: 10ـ24؛ و 8: 1ـ5). 
2ـ6ـ2. گزارش قرآن
بر اساس گزارش قرآن، نوح پيش از سوار شدن، به همراهان خود گفت که حرکت کردن و ايستادن کشتي با نام «الله» است: «وَقَالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» (هود: 41). مراد اين بود که خداوند به‌ سبب رحمت و مغفرت خويش، کشتي و ساکنان آن را در همة شرايط از خطرات طوفان حفظ مي‌کند (طباطبائي، بي‌تا، ج10، ص229). اين سخن آرام‌بخش نگراني سرنشينان دربارة سرگرداني کشتي، مهارناپذيري آن، احتمال برخورد آن با کوه و صخره و غرق شدن و بي‌سرانجامي آن را از بين مي‌بُرد و آنان مطمئن مي‌شدند که همه چيز تحت کنترل و هدايت الهي است.
پس از سوار شدن نوح و همراهان، کشتي آنها را در ميان امواج کوه‌پيکر مي‌برد: «وَهِيَ تَجْرِي بِهِمْ فِي مَوْجٍ كَالْجِبَالِ» (هود: 42). تعبير «تَجْرِي بِهِمْ» دلالت مي‌کند بر اينکه کشتي به‌سرعت (طوسي، بي‌تا، ج5، ص489) در ميان امواج کوه‌پيکر مسافران را به‌سوي مقصد معيني مي‌برد؛ نه اينکه بي‌هدف و کنترل‌ناشده در آن شناور باشد (طباطبائي، بي‌تا، ج10، ص229).
قرآن کريم همچنين از روان بودن کشتي زير نظر خداوند خبر مي‌دهد و آن را پاداش کسي (نوح) مي‌خواند که مورد انکار واقع شده بود: «تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ» (قمر: 14). تعبير «تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا» بيانگر روان بودن کشتي در برابر ديدگان خداوند است (راغب، 1404ق، ص355) و کنايه‌اي لطيف (مکارم شيرازي و همکاران، بي‌تا، ج23، ص33) و تعبير بليغ تري (دروزه، 1421ق، ج2، ص281) از عنايت، حفاظت و حمايت کامل الهي و بيانگر هدايت و امداد ويژة الهي به کشتي و مسافران آن است؛ به‌گونه‌اي‌که با اراده و قدرت خداوند سينة امواج کوه‌پيکر را شکافت و مسافران را از خطرات هولناک طوفان نجات داد و به مقصد رساند (طباطبائي، بي‌تا، ج19، ص68؛ مغنيه، 1981م، ج7، ص193؛ مکارم شيرازي و همکاران، بي‌تا، ج23، ص33). 
قرآن کريم در سورة قمر به‌صراحت بر نقش برجستة قدرت و امداد الهي هنگام حرکت کشتي تأکيد کرده است؛ چنان‌که ازيک‌سو تصويري هولناک و استثنايي از طوفان ارائه کرده و ازسوي‌ديگر به‌جاي «سفينه» و «فُلک»، با تعبير «وَحَمَلْنَاهُ ذَاتِ أَلْوَاحٍ وَدُسُرٍ (قمر: 13)؛ او را با [کشتي] تخته‌دار و ميخ‌آجين حمل کرديم»، از نجات نوح سخن گفته است. گويا قرآن مي‌خواهد بگويد که کشتي نوح در مقايسه با آن طوفان بسيار عظيم و هولناک، چيزي فراتر از مشتي الواح و ميخ نبود و اين قدرت الهي بود که نوح را به‌وسيلة آن از غرق شدن نجات داد. تعبيرهاي شکافته شدن درهاي آسمان و ريزش شديد و سيل‌آساي باران، فوران چشمه‌هاي زمين و جاري شدن آب‌هاي زيرزميني و به‌هم پيوستن آب‌هاي زمين و آسمان (قمر: 11ـ 14) (طبرسي، 1415ق، ج9، ص314؛ طباطبائي، بي‌تا، ج19، ص68)، وزش بادهاي بسيار تند و شديد (فخر رازي، بي‌تا، ج17، ص23)، پيدايش موج‌هاي کوه‌پيکر (هود: 42)، رفتن کوه‌ها به زير آب (ن.ک: هود: 43؛ بيضاوي، 1416ق، ج3، ص135)، غرق شدن همة کافران (شعراء: 120) و حيوانات باقي‌مانده (ر.ک: مؤمنون: 27) و نجات مسافران به‌وسيلة کشتي ساخته‌شده از تخته و ميخ (قمر: 13؛ ر.ک: مصطفوي، 1375، ج10، ص252)، صحنه‌هايي از آن تصوير هولناک را نشان مي‌دهد که بيانگر نجات اعجازين نوح و همراهان او به‌قدرت خداوند است. اگر عنايت و مراقبت ويژة الهي نبود، کشتي نوح با ويژگي يادشده نمي‌توانست در برابر بادهاي بسيار تند و شديد و امواج کوه‌پيکر و سهمگين پايداري کند (فخر رازي، بي‌تا، ج29، ص38؛ مغنيه، 1981م، ج7، ص193؛ مصطفوي، 1375، ج10، ص252). اين تصويرپردازي، روان بودن کشتي زير نظر خدا و با قدرت و امداد الهي و آيت و معجزه بودن نجات نوح و همراهان به‌وسيلة آن کشتي را به ‌شکل روشن و برجسته نشان مي‌دهد.
همچنين بنا به ظاهر برخي آيات، کشتي نوح انباشته از انسان، حيوان و ديگر چيزها بود (حائري طهراني، 1337، ج9، ص85؛ فخر رازي، ج24، ص156؛ طباطبائي، بي‌تا، ج9، ص135؛ و ج15، ص298)؛ به‌گونه‌اي ‌که خداوند نجات نوح و همراهان وي با اين شرايط از آن طوفان بسيار سهمگين را از آيات و نشانه‌هاي خود مي‌خواند: «فَأَنْجَيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ * ...إِنَّ فِي ذَلِكَ لآَيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ» (شعراء: 119 و 121).
3ـ6ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
شدت و ويرانگري طوفان و نابودي همة موجودات زنده، نجات نوح و همراهان و نقش هدايت الهي در نجات آنها، از مشترکات دو روايت است. قرآن سخنان حضرت نوح به همراهانش را پيش از سوار شدن به کشتي بيان مي‌کند که در آن، نوح بر حرکت کشتي از آغاز تا پايان بر اساس ارادة خداوند تأکيد مي‌کند. اين بخش در عهد عتيق وجود ندارد. قرآن کريم شدت طوفان را به‌حدي توصيف مي‌کند که نجات بدون اراده و قدرت خداوند غيرممکن بود. اين تأکيد بر قدرت الهي، در تورات نيز به اين وضوح بيان نشده است.
7ـ2. امداد الهي هنگام پياده شدن از کشتي
يکي ديگر از گزارش‌هاي مشترک عهد عتيق و قرآن، دربارة فرود آمدن کشتي و پياده شدن مسافران از آن است.
1ـ7ـ2. گزارش تورات
گزارش عهد عتيق نشان مي‌دهد که با آمدن طوفان، آب همه‌جا را فراگرفته بود؛ کوه‌ها زير آب رفته بودند؛ همه چيز از بين رفته بود و پس از فروکش کردن طوفان، زمين خشکي يافت نمي‌شد. حضرت نوح و همراهان مجموعاً حدود 260 روز در کشتي ماندند. عهد عتيق دربارة امداد و ياري خداوند در اين شرايط سخت هيچ گزارشي ندارد. آنها سه ماه پس از توقف کشتي روي کوه‌هاي آرارات، همچنان درون آن بودند؛ تا اينکه قلة کوه‌ها نمايان شدند. پس از گذشت چهل روز ديگر، نوح پنجرة کشتي را گشود و کلاغي را رها کرد؛ اما کلاغ به درون کشتي بازنگشت. پس از آن کبوتري را رها کرد تا شايد زمين خشکي براي نشستن پيدا کند؛ اما هنوز سطح زمين را آب فراگرفته بود و کبوتر جايي را پيدا نکرد و به کشتي برگشت. نوح پس از هفت روز دوباره کبوتر را رها کرد و کبوتر درحالي‌که برگ تازة زيتون به منقار داشت، بازگشت و نوح فهميد که آب در بيشتر نقاط فروکش کرده است. يک هفتة ديگر باز همان کبوتر را رها کرد و اين بار کبوتر بازنگشت؛ و يک ماه پس از آن، نوح پوشش کشتي را برداشت و ديد که سطح زمين خشک شده است. هشت هفتة ديگر نيز گذشت و سرانجام همه‌جا خشک شد. در اين هنگام خداوند به نوح فرمود که به‌همراه خانواده از کشتي خارج شود و همة حيواناتِ همراه خود را رها کند تا زاد و ولد کنند (پيدايش 8: 3ـ19).
2ـ7ـ2. گزارش قرآن
بر اساس گزارش قرآن، پس از پايان طوفان و توقف کشتي، نوح فرمان يافت که از کشتي پياده شود و خداوند به وي وعدة سلامتي و برکت داد: «قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَبَرَكَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ» (هود: 48). به‌ گفتة مفسران، طوفان همه چيز از جمله مراتع سرسبز، باغ‌هاي خرم، مواد غذايي و مناطق مسکوني را نابود کرده بود و بيم آن مي‌رفت که نوح و همراهان پس از پياده شدن از کشتي در تنگناي شديدي قرار گيرند. ازسوي‌ديگر، زندگي در کنار باتلاق‌ها و مرداب‌هاي باقي‌مانده از طوفان و خطرات ناشي از آن براي سلامتي، ماية نگراني آنها بود. ازهمين‌رو خداوند با وعدة خويش اطمينان داد که آنان نگران سلامتي، غذا و امکانات مورد نياز خويش نباشند و او درهاي برکت و نعمت خويش را به روي آنها خواهد گشود و محيطي سالم و پربرکت براي زندگي آنان فراهم خواهد کرد (حائري طهراني، 1337، ج5، ص319؛ فخر رازي، بي‌تا، ج18، ص6؛ مکارم شيرازي و همکاران، بي‌تا، ج9، ص121ـ122).
3ـ7ـ2. تفاوت‌ها و تشابه‌ها
در هر دو روايت، خداوند در نهايت حضرت نوح و همراهانش را از کشتي نجات مي‌دهد و آنها را به زمين خشک هدايت مي‌کند؛ همچنين در هر دو روايت، پس از پياده شدن از کشتي، نوح و همراهان زندگي جديدي را در زمين آغاز مي‌کنند.
دو روايت، دربارة مدت زمان اقامت در کشتي، نحوة جست‌وجوي زمين خشک و وعدة الهي با هم تفاوت دارند. در عهد عتيق، نوح و همراهانش 260 روز در کشتي مي‌مانند؛ اما در قرآن مدت زمان مشخصي ذکر نشده است؛ در تورات، نوح از کلاغ و کبوتر براي يافتن زمين خشک استفاده مي‌کند؛ اما در قرآن به اين موضوع اشاره نشده است؛ در روايت عهد عتيق، خداوند در هنگام پياده شدن نوح و همراهانش دربارة امداد و ياري خود به ايشان سخني نمي‌گويد؛ اما در قرآن خداوند به نوح سلامتي و برکت را وعده مي‌دهد و نگراني‌هاي او را در مورد سلامتي، غذا و امکانات مورد نياز پس از فرود آمدن رفع مي‌کند.
نتيجه‌گيري
روايت عهد عتيق و قرآن در مورد امدادهاي الهي در ساخت و نجات کشتي نوح، شباهت‌ها و تفاوت‌هاي قابل‌توجهي دارند. هر دو روايت، از خبر دادن دربارة وقوع طوفان، تعليم ساخت کشتي، آگاهي‌رساني دربارة برنامة سوار شدن، و ياري در هنگام سوار شدن، به‌عنوان امدادهاي الهي سخن گفته‌اند.
در روايت عهد عتيق، برخلاف قرآن، از امداد الهي در قالب مراقبت شديد هنگام ساخت و نيز هنگام حرکت کشتي و پياده شدن از آن، ذکري به ميان نيامده است. 
روايت قرآن صبغة توحيدي بيشتر، قوي‌تر و روشن‌تري دارد و بر حضور قدرتمندانة خداوند در ساخت و نجات کشتي نوح دلالت و تأکيد بيشتري مي‌کند.
همچنين روايت قرآن بيش از عهد عتيق بر توحيد در ربوبيت، حقانيت دعوت توحيدي نوح، صادق بودن وعده‌هاي الهي، و نجات و خوش‌فرجامي مؤمنان دلالت مي‌کند. 
با پيش‌فرض صحت و وحياني بودن روايت قرآن، روايت عهد عتيق به ‌دليل اثرپذيري از عوامل مختلف، دچار دگرگوني‌هايي شده است. درعين‌حال، قرآن گزارش‌هاي عهد عتيق را به‌اندازة موارد مشترک تصديق مي‌کند.
مشترکات    تفاوت ها
    قرآن    عهد عتيق
1. خبر دادن دربارة وقوع طوفان
2. تعليم وحياني ساخت کشتي
3. خبر دادن دربارة برنامة سوار شدن به کشتي
4. ياري رساندن هنگام سوار شدن به کشتي    1. مراقبت شديد در هنگام ساخت کشتي
2. مراقبت در هنگام حرکت کشتي
3. مراقبت در هنگام پياده شدن
4. صبغة توحيدي بيشتر و قوي‌تر
5. تأکيد بيشتر بر حضور قدرتمندانة خدا در نجات کشتي    1. پرداختن به جزئيات بيشتر، مانند مدت زمان بارش باران و مدت زمان ماندن در کشتي
2. تعليم ويژگي‌هاي مهندسي کشتي و تعداد طبقات آن
3. صبغة توحيدي کمتر