معرفت ادیان

مقدمه

قرآن کریم در راستای اهداف هدایتی و تربیتی خویش، بیش از هر قوم دیگری به تاریخ بنی اسرائیل و فرازهای عبرت انگیز آن توجه نشان داده است. گزارش بسیار کلی درباره سرگردانی چهل ساله بنی اسرائیل در وادی تیه، از این نمونه هاست. گزیده و اجمال گویی قرآن کریم در این گزارش از یک سو، و بی اطلاعی غالب مفسرانِ مسلمان از تاریخ یهود و بی اعتنایی به آن از سوی دیگر، زمینه ساز پیدایش تفاسیری غیرواقع گرایانه در این زمینه شده است. بازشناسی درست این دوره از تاریخ بنی اسرائیل و ارائه تحلیلی روشن و واقع گرایانه از آن، زمینه را برای فهم درستِ آیات مربوط و پند آموزی لازم از آن فراهم ساخته و اهمیت این پژوهش را می رساند؛ به ویژه اینکه در این باره پژوهشی مستقل انجام نگرفته است.

مفهوم شناسی

فرهنگ نویسان عربی، «تیه» را در اصل، مصدرِ «تاهَ یَتیهُ»1 به معنای سرگشته و سرگردان به راهی رفتن دانسته2 و برخی گمراه شدن در پی آن را نیز افزوده اند.3 معنای سرگردانی و گمراهی و حرکت با حالت سرگشته و سرگردان در پی گم کردن راه4 هم گفته شده است.5 بر اساس معانی یادشده و به عنوان اسم صفت،6، بیابانی که به سبب نبود نشان راه7، آدمی در آن گم و سرگردان شود نیز «تِیه» خوانده شده است.8 سرانجام، در کاربردی دیگر و با اثرپذیری از قرآن کریم (مائده: 26)، تیه به عنوان اسم خاص9 به بیابانی گفته می شود که بنی اسرائیل در پی خروج از مصر و بر اثر نافرمانی خداوند، چهل سال در آن سرگردان و از ورود به سرزمین مقدس محروم شدند.10

بیابان موسوم به «تیه» در شبه جزیرة سینا قرار دارد. جغرافی دانان عرب، آن را صحرای بنی اسرائیل نیز خوانده اند.11 بیابان یادشده در میان أیله، مصر، دریای قُلْزم (سرخ) و کوه های سرات شام قرار دارد. گستره آن از اطراف به جفار، کوه طور و سرزمین فلسطین منتهی می شود.12 این وادی، جنوبی ترین بخش فلسطین13 و بیشتر آن، شنزار و فاقد پوشش گیاهی است.14 مساحت آن را به ابعاد 40 فرسنگ در 40 فرسنگ گفته اند.15

تیه در تورات

راز محرومیت چهل سالة بنی اسرائیل از ورود به کنعان، سرگردانی آنان در بیابان و انبوهی از رخدادهای تلخ و شیرین این سال ها به شکل گسترده ای در عهد عتیق گزارش شده است. «سِفر اعداد»، که بخش عمده آن روایتگر این دوره از تاریخ بنی اسرائیل است، در تورات عبری، با نام «در بیابان» خوانده می شده است؛16 چرا که بخش عمده گزارش های آن به شرح تاریخ و سرگذشت بنی اسرائیل در دوران سرگردانی آنان در این بیابان پرداخته است.

بنا به روایت تورات، بنی اسرائیل در پی خروج از مصر (1446 ق. م.)، از دریای سرخ عبور کرده و مناطقی چون کوه طور (سینا)، بخش های گوناگون صحرای سینا همانند بیابان های سین، فاران و توقفگاه های متعدد آن را پشت سر گذاشتند. آنها در ادامه مسیر خود به سوی سرزمین مقدس، به بیابانی به نام «قادش برنیع» می رسند که نزدیک ترین بخش صحرای سینا به مرزهای جنوبی کنعان و پس از کوه سینا، مشهورترین مکان در تاریخ سرگردانی آنان است. بیشترین سال های سرگردانی چهل سالة بنی اسرائیل در این منطقه سپری شده است.17 اینجاست که موسی(ع) دوازده نفر از سران قبایل نقبای بنی اسرائیل را برای بررسی شرایط جغرافیایی، اقتصادی، امکانات و وضعیت دفاعی سرزمین کنعان به سمت مرزهای جنوبی آن روانه می کند (1443 ق.م.). آنان پس از چهل روز، تجسس و تفحص بازگشته، از حاصل خیزی و جنگجویان غول پیکر و نیرومند آن سرزمین و حصارهای دفاعی بلند و مستحکم شهرها خبر می دهند. از این افراد، تنها دو نفر به نام های یوشَع بن نون و کالیب ابن یَفُنَّه با اعتماد به خدا و یادآوری امدادها و وعده های الاهی، بنی اسرائیل را برای فتح سرزمین موعود ترغیب می کنند؛ اما ده نفر دیگر که با دیدن آن شرایط به هراس افتاده بودند، با سخنان خود و شکست ناپذیر خواندن دشمن، بنی اسرائیل را نیز دچار رعب و وحشت می کنند؛ از این رو آنان کشته شدن مردان و اسارت زنان و فرزندان قوم را نتیجه محتوم رویارویی با چنین دشمنی خوانده، از فرمان خدا مبنی بر جنگ با آنان سر باز می زنند. تلاش موسی(ع) هارون(ع)، یوشع و کالیب نیز در این باره بی نتیجه مانده و بنی اسرائیل با ابراز ندامت از ترک مصر و با طرح ایده انتخاب رهبری جدید به فکر بازگشت دوباره به مصر افتادند.

به کیفر این بی ایمانی و سرکشی آشکار که به رغم مشاهده معجزات و امدادهای فراوان الاهی صورت می گرفت، خداوند از محرومیت چهل ساله قوم از ورود به سرزمین موعود و مرگ همه افراد بیست ساله و بالاتر از بیست سال، به جز یوشع و کالیب، در طی این مدت خبر می دهد. بنی اسرائیل با آگاهی از این کیفر الاهی و نادم از نافرمانی خویش، برای جنگ اعلام آمادگی می کنند. آنان به رغم نهی موسی(ع) و در تلاشی ناموفق برای ورود به سرزمین مقدس با عمالقه و کنعانی ها درگیر و از سوی آنان مورد یورش و تعقیب قرار می گیرند.18 آنان همچنین در ادامه تلاش برای ورود به کنعان، با ساکنان «عراد» در جنوب اورشلیم، که مانع عبور بنی اسرائیل از سرزمین خویش شدند، درگیر شده و ناگزیر به سمت جنوب بحرالمیت تغییر مسیر می دهند تا از راه کشور «أدوم» (بخشی از اردن کنونی)، وارد سرزمین موعود شوند. پادشاه «ادوم»، از ورود آنان ممانعت می کند و بنی اسرائیل به ناچار کشور یادشده را دور زده و در موازات بحرالمیت به سوی سرزمین «عمون» واقع در مرز شمالی اردن با سوریه حرکت می کنند. پیمودن این مسیر طولانی و سختی های راه، آنان را به شدت دچار فرسایش می کند.

قوم سرگردان پس از شکست «اموری ها» و «عمونی ها» و نیز تصرف سرزمین «باشان»، واقع در مرزهای جنوبی سوریه، اردن و شرق رود اردن، در دشت های موآب (کرانه های غربی و شرقی رود اردن)، روبه روی شهر اریحا اردو می زنند.19 تلاش پادشاه موآب برای شکست بنی اسرائیل به کمک نفرین بلعم باعورا، انحراف شمار زیادی از قوم به وسیلة زنان و دختران مِدیان، بت پرستی و خوردن از گوشت قربانیان بت به دعوت آنها و در نتیجه مرگ شمار انبوهی از بنی اسرائیل بر اثر بیماری وبا و به کیفر این گناهان در دشت های یادشده رخ می دهد (1407 ق. م.).

در اینجا سرگردانی قوم بنی اسرائیل به پایان می رسد و نسل جدید، که خداوند در مدت سرگردانی، حضور خود را در آتش و ابر بر آنان آشکار می ساخت و بر همراهی و یاری آنان تأکید می کرد، پس از مرگ موسی(ع) و به فرماندهی یوشع از آنجا وارد سرزمین موعود می شوند (1406 ق).20

در دوره چهل سالة سرگردانی، حوادث تلخ و شیرین و جنگ و گریزهای فراوانی رخ می دهد. خداوند به تدریج آموزه های اعتقادی و احکام عملی را برای بنی اسرائیل می فرستد.21 میزان طاعت و بندگی آنان بارها آزموده می شود و خداوند به کرّات عهد خویش با ابراهیم و فرزندان او(ع) را به آنان یادآوری می کند.22 رخدادهای مهمی چون نزول مَن و سلوی23، شکافتن چشمه آب از سنگ با عصای موسی24، آمدن ابر آتشین برای هدایت قوم،25 نزول عذاب های متعدد26، مرگ مریم27 (خواهر موسی)، هارون و موسی(ع)28 همه در این دورة تاریخی رخ داده است.

تیه در قرآن کریم

واژة «تیه» به معنای بیابانی که بنی اسرائیل در آن سرگردان شدند در قرآن نیامده، بلکه از تعبیر «یَتیهونَ فِی الاَرض» (مائده: 26) گرفته شده است. مورخان مسلمان29 و مفسران شیعه30 و سنی،31 به تبع مفسران نخستین، سایه افکندن ابر بر سر بنی اسرائیل، نزول مَنّ و سلوی و پیدایش چشمه های دوازده گانه از سنگ برای آنان (بقره: 57، 60؛ اعراف:160؛ طه: 80)، همچنین مرگ موسی و هارون(ع) را در بیابان یادشده دانسته اند.

گزارش قرآن کریم دربارة سبب سرگردانی بنی اسرائیل و مدت زمان چهل ساله آن، هماهنگ با گزارش تورات است. هنگامی که آنان به مرزهای فلسطین رسیدند32، به تصریح قرآن، فرمان یافتند که با ورود به سرزمین مقدس با ساکنان آن به نبرد پرداخته، آنجا را برای سکونت خویش تصرف کنند؛ اما آنان به بهانه نیرومندی و تنومندی ساکنان شهر، موسوم به عمالقه و به رغم هشدار صریح موسی(ع)، فرمان الاهی آن حضرت را نادیده گرفته و از ورود به شهر و جنگ با کافران شدیداً امتناع کردند. آنان ورود به سرزمین مقدس را به خروج قوم یادشده مشروط کرده و از موسی(ع) خواستند تا خود با خدای خویش به جنگ آنان برود. (مائده: 21 ـ 24). بنی اسرائیل به کیفر این گناه و نافرمانی صریح که اساس دعوت موسی(ع) را به خطر می افکند،33 و با نفرین آن حضرت چهل سال از ورود به سرزمین مقدس و سکونت در آن محروم و به عنوان عذاب در بیابان ها سرگردان شدند.34 «قالَ رَبِّ اِنّی لا اَملِکُ اِلاّ نَفسی و اَخی فَافرُق بَینَنا وبَینَ القَومِ الفاسِقین * قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِی الاَرضِ فَلا تَأسَ عَلَی القَومِ الفاسِقین»(مائده: 25 ـ 26). بخش پایانی آیة 26 سوره مائده نشان می دهد که حضرت موسی(ع)، با آگاهی از محرومیت چهل سالة قوم بنی اسرائیل از ورود به سرزمین مقدس، از نفرین خود نادم و اندوهگین شد؛ از این رو، خداوند وی را دلداری داده، بنی اسرائیل را به سبب فسق و نافرمانی آنان درخور چنین مجازاتی می داند.35

از گوساله پرستی بنی اسرائیل به مدت چهل روز36و نفرین بلعم باعورا37 نیز به عنوان سبب گرفتاری در تیه یادشده است. بنا بر دیدگاه نخست، بنی اسرائیل در برابر هر روز گوساله پرستی به کیفر یک سال سرگردانی در تیه دچار آمدند. این دو دیدگاه، با آیات مربوط و دیدگاه اکثر قریب به اتفاق مفسران سازگار نیست. قرآن کریم به صراحت نافرمانی بنی اسرائیل را سبب محرومیت آنان معرفی می کند. محرومیت چهل ساله از ورود به سرزمین مقدس، کیفر بسیار بزرگی بود. این باید پیامد گناهی بس بزرگ تر بوده باشد. آنان سال های پی درپی در آرزوی بازگشت به سرزمین مقدس زندگی کرده و در جریان رویارویی با فرعون بارها و بارها امدادهای الاهی و آیات و نشانه های حقانیت موسی(ع) و دعوت آن حضرت را به چشم خود دیده بودند. هنوز مدت زیادی از عبور اعجازین آنها از دریا و غرق شدن فرعون و فرعونیان نگذشته بود؛ ولی به رغم همة این مسائل، همچنان بهانه جویی ها، نافرمانی ها و سست ایمانی بنی اسرائیل ادامه داشت؛ از این رو، خداوند آنان را از رسیدن به بزرگ ترین آمال و آرزویشان، که زندگی در سرزمین مقدس بود، محروم ساخت.

ابن خلدون، که با نگاه جامعه شناسانه به این دوره از حیات اجتماعی بنی اسرائیل می نگرد، درباره حکمت سرگردانی و محرومیت چهل ساله ورود به سرزمین مقدس، دیدگاهی درخور توجه و پذیرفتنی دارد. وی در تحلیل کارکرد اجتماعی عصبیت، به نقش کلیدی آن در همبستگی اجتماعی و ایجاد انگیزة دفاع و حمایت از جامعه و مقاومت در راه حفظ حیات آن اشاره کرده و معتقد است که تحقیر و خوار ساختن یک قوم و سرسپردگی و وابستگی آنان از زمینه های ضعف و زوال عصبیت و در نتیجه اضمحلال قدرت و حاکمیت آنان است. بر همین اساس معتقد است که بنی اسرائیل از یک سو، به سبب سال ها بردگی، تحقیر شدن و استثمار، عصبیت قومی خود را از دست داده بودند و از سوی دیگر، هنوز ایمان مذهبی کاملی نداشتند. در نتیجه از دفاع، پایداری و نبرد برای حفظ حیات اجتماعی و مستقل خود و تصرف سرزمین موعود ناتوان بودند. از این رو، حکمت خداوند می طلبید که نسل خو گرفته با خواری، قهر، غلبه و بردگی از بین برود و نسل جدیدی بدون داشتن خلق و خوی نیاکان و بر اساس باورهای محکم دینی، بتوانند شالوده و بنیان جامعه ای جدید، مستقل و مقتدر را پی ریزی کنند.38

تکوینی یا تشریعی بودن تحریم

قرآن کریم دربارة مسائلی چون تشریعی یا تکوینی بودن تحریم ورود به سرزمین مقدس، چگونگی اِعمال تحریم تکوینی و عدم امکان برون رفت از بیابان، مسافت طی شده در طول چهل سال و حوادث رخ داده در آن، گزارش صریحی به دست نداده است؛ اما مفسران به موارد یادشده پرداخته اند که دیدگاه آنان، گاه متفاوت و گاهی نیز هماهنگ با ظاهر آیات است. بیشتر مفسران39 شیعه40 و سنی41 هماهنگ با ظاهر آیه (مائده: 5)، تحریم یادشده را تکوینی خوانده اند. بر این اساس، عدم راهیابی بنی اسرائیل به سرزمین مقدس و سرگشتگی آنان در بیابان از سر اراده و اختیار نبوده است. آنان به مدت چهل سال بدون هیچ توفیقی در جست وجوی راه برون رفت از صحرا بوده اند.42 در بیان چگونگی این موضوع و اینکه چگونه از میان آن همه انسان، کسی در مدت چهل سال نتوانست راه بیرون رفتن از بیابان را پیدا کند، مفسران دیدگاه های گوناگونی ارائه کرده اند. شماری از مفسران،43 به پیروی از مفسران نخستینی چون مجاهد، حسن و ابوعلی جبائی44 گفته اند: بنی اسرائیل در این مدت، هر روز پس از پیمودن مسافتی، شب را که به صبح می رساندند، بامدادان خود را در همان نقطه آغاز حرکت می یافتند. در تبیین این پدیده، شماری از مفسران45 و برخی احادیث اسلامی46 به چرخش زمین در زیر پای بنی اسرائیل به فرمان خداوند اشاره کرده اند؛ همچنین آن را به سبب از بین رفتن علایم و نشانه های راه یا عدم تشخیص بخش های گوناگون بیابان از یکدیگر، به سبب همانند بودن نیز امکان پذیر خوانده اند.47 در هر صورت پدیده یادشده را امری خارق عادت، فراطبیعی و متأثر از اراده خاص خداوند دانسته اند؛ هرچند برخی از مفسران در تفسیر تحریم تکوینی، آوارگی قوم در بیابانی محدود و چرخش زمین زیر پای آنان را به دلیل عدم منافات آن با قرآن و نیز آکنده بودن تاریخ بنی اسرائیل از حوادث شگفت و خارق عادتی از این دست، قابل پذیرش دانسته اند؛48 اما در مقابل، مؤیّد قرآنی نیز برای آن نمی توان یافت. قرآن فقط به سرگردانی چهل سالة آنان اشاره می کند؛ به ویژه اینکه ورود به سرزمین مقدس و شناسایی آن از سوی فرستادگان موسی(ع) و در نتیجه آگاهی بنی اسرائیل از شرایط ساکنان آن، از آیات قرآن قابل برداشت است (مائده: 22 ـ 24)؛ از این رو به نظر می رسد سرگردانی قوم و عدم راهیابی آنان به سرزمین مقدس، به سبب ممانعت اقوام ساکن در سرزمین های مرزی فلسطین بوده و تحریم تکوینی خداوند به این شکل عینیت یافته است. بنی اسرائیل ناگزیر در تلاش برای ورود به آنجا و احیاناً در جست وجوی چراگاه برای حیوانات خود در بیابان ها حرکت کرده، با قبایل گوناگون درگیر می شده اند. زندگی آنان نه شهرنشینی بوده است و نه مانند قبایل بدوی و بیابان نشین. گزارش های کتاب مقدس (سِفر اعداد) نیز مؤید این دیدگاه است.

در مقابل دیدگاه غالبِ مفسران مبنی بر تکوینی بودن تحریم، ابوعلی جبایی معتقد است که تحریم ورود به سرزمین مقدس و سرگردانی در وادی تیه تشریعی بود49 و بنی اسرائیل به سبب نهی الاهی از ورود به آن سرزمین خودداری کردند. این دیدگاه، در تضاد آشکار با آیات قرآن است. قرآن کریم از فرمان خداوند به بنی اسرائیل مبنی بر ورود به سرزمین مقدس حکایت دارد. و نهی الاهی و تحریم تشریعی ورود به سرزمین یادشده با فرمان یادشده سازگار نیست.

رخدادهای وادی تیه

قرآن کریم پاره ای از حوادث و معجزات رخ داده برای بنی اسرائیل در مسیر حرکت به سرزمین موعود را گزارش می کند. هرچند بیان و دلالت صریحی در آیات قرآن، مبنی بر وقوع آنها در دوران تیه وجود ندارد (بقره: 57 و 60؛ اعراف: 160؛ طه: 80)؛ اما بر اساس گزارش تورات، سیاق و ظاهر آیات مربوط، تصریح شمار چشمگیری از مفسران نامدار شیعه و سنی و پاره ای قراین دیگر، حوادث و معجزات یادشده در دوران سرگردانی بنی اسرائیل در وادی تیه روی داده است؛ به ویژه آنکه مدت زمانی که بنی اسرائیل پس از خروج و پیش از دچار آمدن به تیه در بیابان سپری کردند، در مقایسه با دوران 40 ساله تیه بسیار اندک و ناچیز بوده است. حوادث و معجزات یادشده از این قبیل اند:

1ـ سایه بانی ابر: خداوند سایه افکندن ابر بر سر بنی اسرائیل در بیابان را به عنوان یکی از نعمت های خویش، به آنان یادآوری می کند: «و ظَـلَّلنا عَلَیکُمُ الغَمام...» (بقره: 57) گروهی از مفسران شیعه50 و سنی،51 به تبع مفسران صحابی و نخستینی چون ابن عباس، وهب بن منبه، ربیع و ابن اسحاق، نعمت یادشده را مربوط به دوران سرگردانی در وادی تیه دانسته اند.52 هنگامی که بنی اسرائیل نادم از نافرمانی خویش، از گرمای خورشید بیابان نزد حضرت موسی(ع) شکوه کردند، خداوند به وسیلة ابر بر آنان سایه افکند.53

2. نزول منّ و سلوی: نزول «منّ» دانه هایی به اندازه تخم گشنیز، سفیدِ مایل به زرد با طعم نانِ روغنی [54 و «سلوی» ـ بلدرچین ـ از دیگر نعمت های خدا بر بنی اسرائیل در بیابان است: «... و اَنزَلنا عَلَیکُمُ المَنَّ والسَّلوی کُلوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم ...». (بقره: 57) بیشتر مفسران شیعه55 و سنی56 بر نزول منّ و سلوی در دوران تیه تصریح کرده اند. بنی اسرائیل در بیابان، فقط با منّ و سلوی تغذیه می کردند؛ از این رو، با یادآوری غذاهای متنوعی چون سبزی، خیار، سیر، عدس و پیاز که در مصر به خوردن آن عادت کرده بودند، از یکنواختی غذا شکوه کرده، خواستار تنوع غذایی شدند57: «و اِذ قُلتُم یـموسی لَن نَصبِرَ عَلی طَعام و احِد فَادعُ لَنا رَبَّکَ یُخرِج لَنا مِمّا تُنبِتُ الاَرضُ مِن بَقلِها وقِثّالـها وفومِها و عَدَسِها وبَصَلِها...».(بقره: 61). بر اساس گزارش تورات، نزول منّ و سلوی، برای نخستین بار 45 روز پس از خروج، در صحرای سین واقع در میان «ایلیم» و کوه سینا و پیش از گرفتاری در تیه بوده است.58 هنگامی که بنی اسرائیل با یادکرد دیگ های پرگوشت در مصر و سخن گفتن از مرگ خویش در بیابان بر اثر گرسنگی به موسی(ع) اعتراض کردند، خداوند انبوهی از منّ و سلوی را فرستاد و قوم سرگردان تا پایان چهل سال از نان «من» که همه روزه به جز روزهای شنبه نازل می شد، تغذیه می کرد.59

3. جاری شدن چشمه از سنگ: هنگامی که بنی اسرائیل از فقدان آب و تشنگی در بیابان شِکوه کردند،60 حضرت موسی(ع) در پی درخواست آب از خدا و با هدایت وحی الهی، عصای خود را بر سنگ کوبید و دوازده چشمه به تعدادِ دوازده قبیلة بنی اسرائیل جاری شد که همگی از آن سیراب شدند(اعراف:160؛ بقره: 60). به اعتقاد اغلب مفسران نخستینی مانند ابن عباس، سدی، مجاهد، قتاده، ابن زید61 و مفسران متأخر شیعه62 و سنی،63 جاری شدن چشمه های یادشده نیز در زمان سرگردانی آنان بوده است. البته چنانکه برخی نیز گفته اند، در آیه دلیلی بر دیدگاه یادشده وجود ندارد.64 اما قراین گفته شده، نشان می دهد که در وادی تیه بوده است.

افزون بر نعمت ها و معجزات یادشده، امور شگفت آور و افسانه گونی هم از دوران تیه گزارش شده است؛ مانند پوسیده و چرکین نشدن لباس های بنی اسرائیل،65 بلند نشدن مو و ناخن آنان، تولد کودکان همراه با نوعی پوشش به عنوان لباس و بزرگ شدن آن به موازات رشد آنها66 و هدایت قوم به وسیلة ستونی از نور در شب ها از این قبیل است.67 هرچند قرآن، در نفی و اثبات گزارش های یادشده سخنی نگفته و تاریخ زندگی بنی اسرائیل، به ویژه دوران حضور حضرت موسی(ع) هم آکنده از رخدادهای شگفت انگیز و خارق عادت است؛ اما این گزارش ها، فاقد مستندات است. به نظر می رسد، چنین گزارش هایی بیشتر بازتابی از تفسیر خارق العادة یادشده از تحریم تکوینی ـ سرگردانی و حرکت در مسیری معین و محدود ـ و پرسش های برخاسته از آن است؛ یعنی این پرسش که بنی اسرائیل در طول چهل سال و بدون ارتباط با هیچ قوم و قبیله و شهر و آبادی ای چگونه لباس های مورد نیاز خود را تأمین می کردند؟ شب ها در بیابان تاریک چگونه حرکت می کردند؟ چگونه ناخن و موهای خود را اصلاح می کردند؟ مفسران و نویسندگان در پاسخ به این پرسش ها، به بیان مطالب یادشده پرداخته اند. البته نقش قصاصان و داستان سرایان را نیز نباید در پیدایش این افسانه ها از نظر دور داشت. در حالی که، بنی اسرائیل در دوران تیه، به یک معنا از زندگی عادی نیز برخوردار بودند، با ساکنان سرزمین های همجوار ارتباط داشتند و مانند قبایل چادر نشین و کوچنده، بسیاری از نیازمندی های زندگی را خودشان تولید می کردند. بنابراین، روایت های افسانه گون یاد شده، به سبب فقدان مستندات و نیز ناسازگاری با گزارش های قابل دفاعِ تاریخ یهود پذیرفتی نیست.

4. مرگ موسی و هارون(ع): اغلب68 مفسران شیعه69 و سنی،70 هماهنگ با گزارش تورات71 و با پذیرش دیدگاه ابن عباس،72 معتقد به حضور و مرگ موسی و هارون(ع) در دوران تیه هستند. این دیدگاه، از سوی پاره ای از احادیث منسوب به پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز تأیید شده است.73 در مقابل، برخی چون زجّاج با استناد به نفرین موسی(ع) (مائده: 26) و تفسیر آن، به درخواست جدایی از بنی اسرائیل و نیز با اشاره به عذاب بودن دوران تیه و معذب نشدن پیامبران، اعتقاد به حضور آن دو در تیه را برنتابیده اند.74 در پاسخ به این استدلال، گفته شده است که تحمل دوران تیه همانند خنک شدن آتش بر ابراهیم(ع) برای موسی و هارون(ع) آسان و موجب ارتقای درجات معنوی آنان شد.75 همچنین شماری از مفسران با پذیرش دیدگاه قتاده، بر این باورند که افزون بر موسی و هارون(ع)، همه افراد بیرون آمده از مصر نیز در دوران تیه مردند و تنها یوشع و کالب زنده مانده، همراه نسل جدید بنی اسرائیل به سرزمین مقدس قدم نهادند.76 این دیدگاه، همان گزارش تورات است که برخی با اعتقاد به مرگ بیشتر و نه همه افراد یاد شده، آن را نپذیرفته اند.77

قرآن هرچند در این باره گزارشی ندارد، اما بر اساس ظاهر برخی آیات (بقره: 58ـ59؛ اعراف: 161)، در کنار تفسیر مفسران از آن، می توان گفت که همه افراد آمده از مصر در تیه نمردند، گروهی از آنان وارد سرزمین مقدس شدند. البته هویت تاریخی و دینی یکسانی که قرآن برای همه نسل های بنی اسرائیل ترسیم کرده و با مخاطب قرار دادن یهودیان عصر نزول، به نعمت و لغزش ها و انحرافات نسل های پیشین آنان اشاره می کند، مطلب یادشده را به چالش می کشد. (ر.ک: بقره: 40ـ65)

نتیجه گیری

بنی اسرائیل سال ها درآرزوی بازگشت به سرزمین کنعان بودند. هنگامی که آنان در پی خروج از مصر از نیرومندی و جنگاوری ساکنان کنعان آگاه شدند، فرمان الاهی را زیر پا نهاده و از موسی(ع) خواستند تا با خدای خویش به جنگ آن قوم روند. بنی اسرائیل به سبب این نافرمانی به مدت چهل سال از ورود به سرزمین موعود محروم شدند. آنان در این مدت، همواره به صورت قومی سرگردان در بیابان های اطراف زیسته و در تلاش برای ورود به آن سرزمین با اقوام گوناگون درگیر بودند. بسیاری از حوادث مهم، مانند نزول من و سلوی، درآمدن دوازده چشمه از سنگ و نزول بسیاری از احکام الاهی در این دوران اتفاق افتاد. سرانجام، نسل جدید بنی اسرائیل پس از چهل سال وارد سرزمین مقدس شدند.

منابع

ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، مؤسسه اعلمی، بی تا.

ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، البدایة والنهایه، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد، چ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418 ق.

ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، به کوشش علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408 ق.

احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.

انیس، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، چ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375 ش.

بطرس عبدالملک و ... ، قاموس الکتاب المقدس، چ نهم، قاهر، دارالثقافة، 1994 ق.

بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی التفسیر والتأویل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414 ق.

التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، قاهره، شرکة ماسترمیدیا، بی تا.

ثعالبی، عبدالرحمن، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416 ق.

ثمالی، ابوحمزه، تفسیر ابو حمزه ثمالی، گردآوری عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، الهادی، 1420ق.

الجوزی، جمال الدین، زادالمسیر فی علم التفسیر، چ چهارم، بیروت، المکتب الاسلامی، 1407 ق.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، به کوشش عبدالغفور العطاری، چ چهارم، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407 ق.

حموی، ابوعبدالله یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995 م.

حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، تهران، امیرکبیر، 1364 ش.

الدمشقی اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش یوسف مرعشلی، سوم، بیروت، دارالمعرفة، 1409 ق.

دهخدا، علی اکبر و دیگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا و دانشگاه تهران، 1373.

راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، 1412 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، چ دوم، قم، بلاغت، 1415 ق.

شبّر، سیدعبدالله، تفسیر القرآن الکریم، به کوشش حامد حفنی داود، چ چهارم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1407 ق.

بیضاوی شیرازی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، بیروت، دارالفکر، 1416 ق.

طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ سوم، بیروت، اعلمی، افست، قم، اسلامی، 1393 ق.

طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دارالمعرفة، افست، تهران، ناصر خسرو، 1406 ق.

ـــــ ، تفسیرجوامع الجامع، بیروت، دارالاضواء، 1405 ق.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417 ق.

ـــــ ، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، به کوشش صدقی، جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

طوسی، محمدبن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

عروسی حویزی، ابن جمعه تفسیر نورالثقلین، به کوشش رسولی محلاتی، چ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1373ش.

عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللغویه، قم، انتشارات اسلامی، 1412 ق.

عمادی ابوالسعود، محمد، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، چ دوم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1411 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، چ چهارم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1413 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، به کوشش محمد حسن بکایی، قم، اسلامی، 1414 ق.

فیروزآبادی، مجدالدین محمد، القاموس المحیط، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1417 ق.

فیض کاشانی ملامحسن، الاصفی فی تفسیر القرآن، بی جا، به کوشش مرکز دراسات اسلامیة، 1418 ق.

ـــــ ، تفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، چ دوم، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1402 ق.

فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر، قم، دارالهجرة، 1405 ق.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، چ پنجم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417 ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش موسوی جزایری، لبنان، دارالسرور، 1411 ق.

کتاب المقدس، بیروت، دارالکتاب المقدس فی شرق الاوسط، 1993 م.

کلینی، محمدبن یعقوب، کــافی، به کوشش علی اکبر غفاری، چ سوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375 ش.

مصاحب، دائرة المعارف فارسی، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، بی جا، امیرکبیر، بی تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374 ش.

مطهربن طاهر مقدسی، البدء والتاریخ، بیروت، دارصادر، افست، 1903 م.

مقریزی، احمد بن علی، المواعظ والاعتبار، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418 ق.

مناری، محمد المناوی، التوقیف علی مهمات التعاریف، به کوشش محمد رضوان الدایة، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1410 ق.

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی AliAsadiZanjani@yahoo.com

دریافت: 2/4/90 ـ پذیرش: 17/6/90

1. خلیل بن احمد الفراهیدی، ترتیب کتاب العین، ج 1، ص 112؛ جمال الدین ابن منظور، لسان العرب، ج 13، ص 482؛ اسماعیل بن حمّاد جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، ج 6، ص 2229، «تیه».

2. اسماعیل بن حمّاد جوهری، همان، ج 6، ص 2229؛ ابوهلال عسکری، معجم الفروق اللغویه، ص 445؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص 406، «تیه».

3. ابن منظور، لسان العرب، ج 13، ص 483؛ احمدبن محمد فیومی، المصباح المنیر، ج 1 ـ 2، ص 79، «تیه».

4. ابراهیم انیس و دیگران، المعجم الوسیط، ج 1، ص 92، «تاه».

5. راغب اصفهانی، مفردات، ص 76؛ ابوهلال عسکری، الفروق اللغویة، ص 445؛ مجدالدین فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج 2، ص 1634، «تیه».

6. علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج 5، ص 6357، «تیه».

7. محمد المناوی، التوقیف علی مهمات التعاریف، ج 1، ص 218؛ احمدبن محمد فیومی، المصباح المنیر، ج 1 ـ 2، ص 79، «تیه».

8. ر.ک: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج 1، ص 361؛ اسماعیل بن حمّاد جوهری، همان، ج 6، ص 2229؛ علی اکبر دهخدا، همان، ج 5، ص 6357، «تیه».

9. علی اکبر دهخدا، همان.

10. محمدبن جریر طبری، جامع البیان، ج 1، ص 424؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان ج 1، ص 225؛ ابوعبدالله یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 2، ص 69.

11. سیدجعفر حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص 324؛ مصاحب، دایرة المعارف فارسى، ج 1، ص 711، «تیه».

12. ابوعبدالله یاقوت حموی، همان، ج 2، ص 69، «تیه».

13. سیدجعفر حمیدی، همان، ص 324؛ مصاحب، همان، ج 1، ص 711، «تیه».

14. همان، ابوعبدالله یاقوت حموی، همان، ج 2، ص 69، «تیه».

15. ابوعبدالله یاقوت حموی، همان، ج 2، ص 69؛ احمد بن علی المقریزی، المواعظ والاعتبار، ج 1، ص 393ـ394، «تیه».

16. بطرس عبدالملک و ... ، قاموس الکتاب المقدس، ص 609.

17. التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، ص 270 ـ 271؛ الکتاب المقدس، خروج 15: 22 اعداد 10: 11 ـ 12؛ 10: 33؛ اعداد 20: 1

18. الکتاب المقدس، اعداد 13: 1 ـ 33، 14: 1 ـ 45؛ تثنیه 1 ـ 3.

19. التفسیر التطبیقى للکتاب المقدس، ص 270 ـ 271؛ اعداد 20: 14 ـ 21؛ 21: 1 ـ 35.

20. الکتاب المقدس، اعداد 22: 1 ـ 20، 23: 1 ـ 12، 25: 1 ـ 9.

21. اعداد 5: 5 ـ 31 ، 6: 1 ـ 21 ، 15: 1 ـ 31، 28 ـ 31، 29: 1 ـ 40.

22. خروج 19: 1 ـ 8، 23: 20 ـ 26.

23. اعداد 11: 4 ـ 32.

24. اعداد 20: 2 ـ 12; قضاة 15: 19.

25. اعداد 9: 15 ـ 23.

26. اعداد 11: 1 ـ 2 و 33 ـ 35 و 25: 1 ـ 9.

27. اعداد 20: 2.

28. الکتاب المقدس، اعداد 20: 22 ـ 29; تثنیه 34: 4 ـ 6.

29. محمدبن جریر الطبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 1، ص 254، 256 ـ 257؛ اسماعیل ابن کثیر دمشقی، البدایة والنهایه، ج 1، ص 249، 280؛ مطهربن طاهر مقدسی، البدء والتاریخ، ج 3، ص 87.

30. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 224 ـ 226، 232 و ج 3، ص 309؛ محمدبن الحسن الطوسی، التبیان، ج 1، ص 259، 269 و ج 3، ص 490؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافى، ج 1، ص 135 و ج 2، ص 26، 245.

31. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 438 ـ 442؛ ج 6، ص 249؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج 1، ص 406؛ الدمشقی اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 1، ص 98 ـ 101.

32. محمدبن جریر الطبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 1، ص 231، 254؛ اسماعیل ابن کثیر دمشقی، همان، ج 1، ص 245، 280؛ مطهربن طاهر مقدسی، همان، ج 3، ص 87.

33. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 5، ص 293.

34. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424؛ محمدبن حسن طوسی، همان، ج 1، ص 259؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 225.

35. محمودبن عمر زمخشری، الکشاف، ج 1، ص 623؛ محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج 11، ص 201.

36. ر.ک: محمدبن الحسن الطوسی، همان، ج 3، ص 491.

37. ر.ک: جمال الدین الجوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 329 ـ 330؛ محمد بن احمد قرطبی، همان، ج 7، ص 319؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 15، ص 54.

38. عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 141 ـ 142.

39. محمدبن حسن طوسی، همان، ج 3، ص 490؛ محمد بن احمد قرطبی، همان، ج 6، ص 129؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 11، ص 201 ـ 202.

40. محمدبن حسن طوسی، همان، ج 3، ص 490؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 313؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 5، ص 294 ـ 295.

41. محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 11، ص 201 ـ 202؛ محمد بن احمد قرطبی، همان، ج 6، ص 129.

42. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 314؛ جمال الدین الجوزی، همان، ج 2، ص 329 ـ 330؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج 2، ص 25 ـ 26.

43. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، ج 1، ص 424؛ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج 1، ص 491؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی التفسیر والتأویل، ج 2، ص 20.

44. ر.ک: محمدبن حسن طوسی، همان، ج 3، ص 490؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 314.

45. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 314 ـ 313؛ محمدبن جریر طبری، جامع البیان، ج 1، ص 424؛ حسین بن مسعود بغوی، همان، ج 2، ص 20.

46. ابوحمزه ثمالی، تفسیر ابى حمزه ثمالى، ص 155

47. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 314؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 11، ص 159.

48. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 5، ص 296.

49. ر.ک: محمدبن حسن طوسی، همان، ج 3، ص 490؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 313؛ محمد بن احمد قرطبی، همان، ج 6، ص 129.

50. محمدبن حسن طوسی، همان، ج 1، ص 269؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 224 ـ 225؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 18، ص 141.

51. محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 6، جزء؟، ص 120؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 622ـ623؛ بیضاوی شیرازی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج 2، ص 314.

52. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424 ـ 425؛ محمدبن الحسن الطوسی، همان، ج 1، ص 269.

53. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 224 ـ 225؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 622 ـ 623، ج 2، ص 160.

54. الکتاب المقدس، اعداد 11: 7 ـ 8؛ قاموس الکتاب المقدس، ص 839، «مَنّ».

55. محمدبن الحسن الطوسی، همان، ج 1، ص 259؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 225؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 6، ص 226.

56. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424؛ محمد العمادی ابوالسعود، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ج 6، ص 33؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 622 ـ 623.

57. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 441 ـ 442؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 238 ـ 239؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 3، ص 98 ـ 99 قس: الکتاب المقدس، اعداد 11: 4 ـ 15، 31 ـ 33.

58. الکتاب المقدس، خروج 16: 1 ـ 16.

59. الکتاب المقدس، خروج 16: 1 ـ 25.

60. محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 438؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 232؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 3، ص 94.

61. ر.ک: محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 438 ـ 439؛ محمدبن الحسن الطوسی، همان، ج 1، ص 269.

62. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 225؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافى، ج 1، ص 136 و ج 2، ص 245؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 6، ص 226.

63. محمدبن جریر الطبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 438 ـ 439؛ محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 3، ص 94؛ حسین بن مسعود بغوی، همان، ج 2، ص 173.

64. محمد بن عمر فخر رازی، همان، ج 3، ص 95؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 144؛ محمد العمادی ابوالسعود، همان، ج 1، ص 105.

65. ر.ک: محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424 ـ 425؛ محمدبن حسن طوسی، همان، ج 1، ص 269؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 309.

66. ر.ک: همان، ج 1، ص 491؛ محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 424 ـ 425؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 623.

67. محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 1، ج 1، ص 425؛ محمود بن عمر زمخشری، همان، ج 1، ص 623؛ محمد العمادی ابوالسعود، همان، ج 3، ص 25.

68. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 313 و ج 1، ص 225؛ اسماعیل ابن کثیر دمشقی، همان، ج 1، ص 277؛ بیضاوى، همان، ج 2، ص 314.

69. محمدبن حسن طوسی، همان، ج 3، ص 490؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج 1، ص 165؛ ملامحسن فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 270.

70. محمد بن احمد قرطبی، همان، ج 14، ص 251؛ عبدالرحمن ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 247؛ فخر رازی، همان، ج 3، ص 88.

71. الکتاب المقدس، تثنیه 34: 4 ـ 6.

72. ر.ک: محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مج 4، ج 6، ص 249؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 09؛ جمال الدین الجوزی، همان، ج 2، ص 262.

73. محمدبن یعقوب کلینی، کافى، ج 3، ص 111 ـ 112؛ ابن جمعه العروسی الحویزی، نورالثقلین، ج 1، ص 608؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافى، ج 2، ص 26 ـ 27.

74. ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 313؛ فخر رازی، همان، ج 11، ص 201؛ محمد العمادی ابوالسعود، همان، ج 3، ص 26.

75. حسین بن مسعود بغوی، همان، ج 2، ص 26؛ بیضاوی شیرازی، همان، ج 2، ص 314.

76. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 309؛ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ج 11، ص 201؛ بیضاوى، همان، ج 2، ص 314.

77. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 309.