معرفت ادیان

درآمد

قوم بنی اسرائیل از همان آغاز رسالت حضرت موسی(ع)، نافرمانی خود را شروع کرد. چهل سال آوارگی در صحرای سینا گویای این واقعیت است که این قوم شرایط حضور در سرزمین کنعان را ندارد. همه تلاش موسی (ع) بر این نکته متمرکز بود تا بتواند این قوم را منسجم و تحت فرمان الهی قرار دهد. موسی(ع) رحلت می کند. اما هم چنان این قوم بر طبل ناسازگاری می کوبد. یوشع جانشین موسی(ع)، از تلاش های موسی(ع) بهره برداری کرده، قوم را برای نبرد با کنعانیان آماده می کند. البته لزوماً نه به دلیل آمادگی این قوم، بلکه به دلیل ضعف و ناتوانی حاکمیت کنعان. یوشع پس از استقرار این قوم در کنعان و تقسیم این سرزمین میان اسباط بنی اسرائیل، تا حدودی موفق می گردد میان ایشان هماهنگی ایجاد کند. اما پس از رحلت یوشع، باز در میان قوم اختلاف ایجاد می شود. این قوم مسیر بت پرستی را انتخاب می کند و از خدای یهوه فاصله می گیرد. همه تلاش داوران بنی اسرائیل معطوف این بود که با دعوت به سوی خدای یهوه، انسجام و اتحاد ایجاد کنند. این قوم به بهانه اقتدار بیشتر در سایه پادشاهی، سموئیل داور را مجبور می کند تا از خدا بخواهد برای ایشان پادشاهی بفرستد. در آن ایام که بین بنی اسرائیل و فلسطینیان نزاع و درگیری بود، طالوت پادشاه بنی اسرائیل بر جالوت پیروز می گردد. همه تلاش طالوت و پس از وی داوود و پس از آنان سلیمان بر این است تا در سایه حاکمیت الاهی، قوم بنی اسرائیل تحت فرمان خدا باشد. اما شرایط پس از سلیمان، بار دیگر اختلاف بین این قوم ایجاد کرد و از این پس به دلیل نخوت، بزرگ بینی و خوی استیلا، مهر ذلت و خواری بر پیشانی ایشان زده شد. چه در زمان حمله آشوریان در سال 720 ق.م. و چه در زمان حمله بابلیان در سال 587 ق .م. و چه در زمان حمله رومیان در سال 70 میلادی به اورشلیم برای این قوم عبرت نشد و بنا به دلایل گوناگون، این قوم موجب زحمت برای بشریت شده است. در عصر حاکمیت مسیحیان بر فلسطین، همواره بین بنی اسرائیل و مسیحیان اختلاف بود. چنانچه همین مطلب در سایر کشورهایی که میزبان یهودیان بودند، دیده می شود. اما با ظهور اسلام و غلبه مسلمانان بر سرزمین فلسطین، دوره آرامش برای یهودیان آغاز می گردد. چنانچه در کشوری نظیر اسپانیا یهودیان در سایه حاکمیت مسلمانان به پیشرفت های چشم گیری می رسند و در تمدن و فرهنگ رشد می یابند.

یهودیت پس از رنسانس همواره تحت تأثیر جنبش های مذهبی سیاسی درون خود بوده است. هدف مشترک همه این جنبش ها، ایجاد پیوند بین این قوم با سایر ملت ها بوده تا زمینه را برای استیلای آن بر سایر ملت ها فراهم سازند. از جنبش هسکالا گرفته تا جنبش صهیونیسم سیاسی، هر یک سهم مؤثری در شرایط امروز یهودیان دارند. آنچه پیش رو دارید در واقع، بررسی یهودیت در دوره جدید است؛ دوره­ای که حامل حوادث مهمی است که هر یک در سرنوشت یهودیان نقش مهم ایفا می کند.

پیش از بررسی یهودیت در دوره مدرن، توجه به این مطلب مهم است که یهودیان به سبب چالشی که با مسیحیان داشتند، در طول تاریخ همواره در حال نزاع و درگیری بودند. طبیعی بود به دلیل سلطه مسیحیان در جهان غرب، یهودیان در حاشیه نگه داشته شوند. ویل دورانت می نویسد:

غرض دستگاه تفتیش عقاید آن بود که همه مسیحیان را چه کهنه و چه نو، بترساند و دست کم به رعایت ظواهر دین وادار سازد، بدان امید که بدعت گذاری در نطفه بمیرد و دومین یا سومین نسل یهودیان تعمید یافته، از دین اجدادی خویش دست باز کشند. به هیچ وجه قصد آن در میان نبود که به یهودیان تعمید یافته اجازه خروج از اسپانیا داده شود. هنگامی که اینان بر آن شدند که کوچ کنند، دستگاه تفتیش عقاید مانع این کار شدند.1

اما در نقطه مقابل مسلمانان، نه تنها با مسیحیان بلکه با یهودیان رفتاری کاملاً متفاوت از مسیحیان غربی داشتند. ویل دورانت در این باره می نویسد:

مسیحیان مقیم کشورهای اسلامی از آزادی مذهبی برخوردار بودند که هیچ فرمانروای مسیحی حاضر نمی شد، آن را به مسلمانان مقیم کشورهای مسیحی اعطا کند. مثلاً در شهر ازمیر مسلمانان پانزده مسجد، مسیحیان هفت کلیسا و یهودیان هفت کنیسه داشتند.2

بنابراین، اگر از آزار و اذیت یهودیان نامی به میان می آید، یا اگر از آزادی های شهروندی ذکری می شود، از یک سو، در تقابل با دشمنی دیرینه ایشان با مسیحیان است و از سوی دیگر، یافتن مستمسکی برای تسلط قوم یهود بر سایر ملت­هاست.

جنبش هسکالا

بررسی تحولات در اروپا ـ به ویژه پس از دوره رنسانس ـ بیانگر تغییرات بنیادی در جامعه اروپاپی است. گرایش، روشنگری از آن جمله است. این گرایش ضمن توجه به عقل انسانی، زمینه دگرگونی در حوزة اندیشه شد. در بستر تحولات اجتماعی، انقلاب
فرانسه شکل گرفت. این انقلاب در سال 1789 م. سرآغاز تحول در حقوق شهروندی این کشور شد. شعاع این گرایش به کشورهای مجاور نظیر آلمان نیز کشیده شد. طبیعی
است که در این فضا، جمعیت­ها و گرایش­ها، طالب آزادی از اسارتی باشند که سالیان طولانی اندیشه غرب آن را مهیا ساخته بود. یهودیان نیز از این قاعده مستثنا نبودند. دانشمندان یهودی در پی پیدا کردن راهی بودند که مسیر آزادی را برای یهودیان مهیا کنند. تنها مانع، مذهب و ایمان قوم یهود بود. پس از یافتن مسئله، باید متفکران یهودی برای آن چاره­ای می یافتند. از میان متفکران یهودی، موسی مندلسون(1729- 1786 م.) به لحاظ ویژگی های شخصیتی، سلسله جنبان نهضت روشن فکری شد و جنبش هسکالا ظهور کرد. موسی مندلسون دانشمندی بود که از قوانین تورات و تلمود و فلسفه و زبان و دستور زبان عبری اطلاعات دقیقی داشت. به علاوه، وی زبان آلمانی را بسیار خوب می نوشت و در نوشته های خود زیباترین سبک ادبی را به کار می برد. در نخستین گام، موسی مندلسون تورات را به زبان آلمانی ترجمه کرد و راه ورود زبان های دیگر را برای استفاده از کتاب مقدس گشود. وی در این جمله، تبعیت کامل خود را از اصول روشنگری و مدرنیسم نشان داد: «من هیچ حقیقت و درستی خارجی را قبول ندارم، الا آنهایی که نه تنها قابل درک و فهم، بلکه هم­چنین به کمک عقل قابل بررسی و اثبات باشد».3 در آن زمان، یهودیان آلمان و بسیاری از نقاط دیگر اروپا هنوز در محله های مخصوص (گتو) ساکن بودند. اما مندلسون، با توجه به جایگاه علمی و اندیشه های خاصش، خارج از گتو و در میان مسیحیان زندگی می کرد. وی معتقد بود که دیگر یهودیان نیز می توانند و باید از گتو خارج شوند، به شرط اینکه از برخی از اندیشه های کهنه و قدیمی دست بشویند و متناسب با زمان زندگی کنند.

نویسندگان جدید یهودی در راستای تغییر شرایط به نفع جامعه یهودی، نگاه سکولاری به دین یهود پیدا کردند. ایشان تصمیم گرفتند که وضع زندگی یهودیان را تغییر داده و آنان را با جهان نوین آشنا سازند. آنها اصرار داشتند که یهودیان زبان ییدیش4 را کنار بگذارند و زبان آلمانی را در مکالمه و نوشتار خود به کار برند. آنها برای مذهب یهود هیچ گونه ارزشی قائل نبودند، تا آنجا که منکر این حقیقت شدند که تورات کتبی کلام خدا باشد. ایشان عقیده داشتند که یهودیان باید بعضی از قوانین و مراسم مذهبی خود را که آنها را از مسیحیان جدا می کند، کنار بگذارند و هم رنگ محیط شوند.5

در یک جمع بندی شروع جنبش هسکالا در آلمان، تغییراتی را هم در روابط بین مسیحیان و یهودیان ایجاد کرد و هم تحولی در حوزه باور و ایمان آنها. به عنوان نمونه، اختلاط آزاد یهودیان و مسیحیان تأثیر دوگانه­ای داشت: از یک سو، ایمان مسیحیان را تضعیف کرد؛ زیرا دریافتند که عیسی(ع) و دوازده حواری او قصد داشتند که مذهب خود را به صورت دین یهودی اصلاح شده­ای در آورند که به هیکل و قوانین موسی(ع) وفادار باشد؛ از سوی دیگر ایمان یهودیان را تضعیف کرد؛ زیرا وفاداری به شریعت یهود، مانع شدیدی در به دست آوردن همدمی و مقام در جامعه مسیحی خواهد بود.6 این جنبش تلاش کرد تا با عقلانی نشان دادن یهودیت در راه آزادی های یهودیان و از جمله آزادی تعلیم و تربیت، تلاش کند و افق فکری یهودیان را تعالی بخشد و آنان را برای هم نوعان غیریهودی قابل پذیرش سازد. رعایت حقوق شهروندی از سوی غرب برای یهودیان، به خروج بسیاری از آنها از دین یهودیت و ورود به دین مسیحیت منجر گردید. به علاوه، عده­ای راه حل را در همگون سازی خود با دیگران می دیدند. اتفاقاً همین مسئله موجب شکل­گیری جنبش اصلاحات گردید.

جنبش اصلاح طلب

بنیان گذار واقعی جنبش اصلاح در یهودیت، دیوید فریدلندر7 (1756- 1834)، یکی از مشهورترین شاگردان موسی مندلسون است. وی تلاش زیادی برای همگون سازی یهودیت با سایر اقوام انجام داد. وی در این راه، تا آنجا پیش رفت که در سال 1799 م. از مقامات لوتری برلین درخواست کرد تا عضو کلیسا گردد، مشروط به این که آنان از اعتقاد به الوهیت عیسی (ع) و عمل به شعائر خاص مسیحیت دست بردارند. این کار، گرچه عملی نگردید اما اقدامی در جهت ایجاد رابطه بین یهودیان و سایر اقوام دیگر شد. در این فرایند، نباید نقش اسرائیل یاکوبسون8 )1768- 1828 م.) نا دیده گرفته شود. وی اولین معبد با ویژگی های گرفته شده از مراسم کلیسا را ایجاد کرد و تغیییراتی را در محتوای مراسم عبادی مثل وارد کردن موعظه های آلمانی، برخی ادعیه آلمانی و استفاده از ارگ به وجود آورد. وی اولین شخصی بود که مراسم پذیرش پسران به عضویت در دین یهود را به جای زمان رسیدن به سیزده سالگی در عید پنجاهه را معمول کرد. خواندن فقراتی از کتاب مقدس را در مراسم عبادی گروهی ملغی نمود. به علاوه، این جریان به شکل افراطی به دست سموئیل هولدهایم9 (1806- 1860 م.) و ابراهام گایگر10 ( 1830- 1874 م.) استمرار پیدا کرد. سموئیل هولدهایم، مراسم روز یکشنبه را جانشین مراسم روز شنبه کرد. وی همچنین آیین روز دوم اعیاد را ملغی کرد. اختلاط زن و مرد در مراسم دینی، انجام دادن عبادت بدون روسری یا شال نماز، حذف زبان عبری در آیین های مذهبی و الغای نواختن شوفار در سال نو، از دیگر اقدامات وی بود. البته باید توجه داشت که آبراهام گایگر نیز گرچه در عمل کمتر رادیکال بود، اما به روند این نگرش کمک کرد.11

این جنبش، همان گونه که به منظور تغییرات دینی در درون جوامع یهودیت اروپای مرکزی ـ به ویژه آلمان ـ حرکت خود را آغاز کرد، در پایان قرن 18 و در آغاز نیمه قرن 19 در امریکا گسترش پیدا کرد. اخیراً در کشورهای غربی و اسرائیل نسبت به کشورهای دیگر توسعه یافت.12 گرچه نمی توان نقش کنیسه­ها را به­عنوان مکمل جنبش های اصلاح مذهبی، هم در میان یهودیان لیبرال و هم در میان سنتی­ها نادیده گرفت.13

پس از فراز و نشیب فراوان، جنبش اصلاحات در اروپا- چنانچه اشاره شد- در نیمه پایانی قرن 19 به سمت امریکا رفت. در این کشور، این جنبش نسبت به نمونه اروپایی خود رادیکالی­تر شد. ویژگی بارز این جنبش این بود که هم در آمریکا و هم در اروپا خود را از جنبش صهیونیسم جدا کرد. در آمریکا، این جنبش دستخوش تغییراتی گردید، که در رأس مهم­ترین تغییر در اصلاحات آمریکا می توان به کنگره پیتسبورگ14 در سال 1885 اشاره کرد. این کنگره، در کنار دو کنگره مهم دیگر به نام کنگره کلمبوس15(1937) و کنگره سان فرانسیسکو(1976 م.) رشد دینی، نهضت اصلاح طلبی را در آمریکا توسعه داد.16 در کنگره پیتسبورگ، که مهم ترین حادثه در تاریخ یهودیت اصلاح­طلب است، بر سازگاری یهودیت با علم و بر مرکزیت قانون اخلاقی و بر طبیعت مترقی وحی تأکید گردید. اصلاح طلبان در این کنگره، اصول خود را تدوین کردند که علاوه بر چیزهایی دیگر، خواستار کنار گذاردن کل شریعت موسی(ع) و قوانین علمای یهود ازجمله قوانین مربوط به غذاهای حلال و حرام و رسوم مشابه دیگر و معمول ساختن مراسم یکشنبه و ردّ ملی­گرایی یهودی گردیدند. در این کنگره، مرامنامه­ای تنظیم شد که در آن به این اصول اشاره شده است:

1. پذیرش تورات و تلمود به­معنای پذیرش توحید و اخلاقیات؛

2. ایده ماشیح برای صلح و عدالت جهانی؛

3. یهودیان نه یک ملت و قوم برگزیده صرف، بلکه جامعه­ای دینی؛

4. یهودیان نه خواهان بازگشت به فلسطین و نه خواهان احیای معبد و قربانی­ها؛

5. حذف سنت ختان و غیرانسانی دانستن آن؛

6. امکان مناجات به غیر زبان عبری؛

7. عدم تعمید به حفظ خلوص نژادی در یهودیت؛

8. تأکید بر عقاید اصلی دین نظیر جاودانگی روح، پاداش و مجازات، ( نه ابدی به صورت بهشت و جهنم) و نفی رستاخیز جسمانی.17

به نظر می رسد، در این دوره جنبش اصلاح طلبان، که به برخی مراسم سنتی و تعقل­گرایی محض گرایش داشتند، کم کم آن را به پذیرش مراسم و احکام تحت عنوان نشانه و قرارداد تاریخی تبدیل کردند. اما باید دید که چیزی که در این دوره متوجه جریان اصلاحات، آن­ هم در نوع آمریکایی آن است، چیست؟ به نظر می رسد، با توجه به بررسی های به عمل آمده در این بین، می توان مشکل عمده جنبش اصلاحات را در دو نکته دید:

الف. مرجعیت مذهبی و رسالة عملیه. این سؤال جدی مطرح است که در میان اصلاح طلبان، چه کسی حرف آخر را می زند ؟ چه رساله­ای باید محور باشد؟ اصلاحات می گوید: اگر ما یک نفر را به­عنوان مرجع اعلام کنیم یا یک رساله را بیان کنیم، در واقع، بازگشت به ارتدکس صورت گرفته است.

ب. حد و مرزهای دینی لیبرالی که باز مشکل جدّی دیگر این جنبش محسوب می شود. این جنبش، چون فرد شاخص یا حتی کتاب خاصی ندارد، حد و مرز دینی بودن یا لیبرال بودن در آن مشخص نیست؟ این مسئله نیز از چشم یهودیان متدین دور نیست و به­عنوان چالش جدی این جنبش تلقی می گردد.

اما باید به این نکته نیز توجه داشت که از زمانی که اصلاحات به این فهم رسید که نقش قوانین سنتی در حفظ یهودیت به طور چشمگیری نادیده گرفته شده است، این کنگره کلمبوس بود که ظاهر گردید و به موازات کنگره پیتسبورگ، و متفاوت از آن، بیان داشت که تورات اعم از مکتوب و شفاهی، بر خودآگاهی رو به تزاید اسرائیل در بارة خدا و قانون اخلاقی تأکید می کند. این کنگره سوابق تاریخی، فرامین و هنجارهای زندگی یهودی را حفظ می کند و آن را در قالب های قدسیت جست وجو می کند. این کنگره، یهودیت را به­عنوان روحی که بدن آن اسرائیل است، معرفی می کند، و به گروه های وفادار به یهودیت که از سنت دینی خود دل سرد شده اند، پیمانی نشان می دهد که می تواند به پیوند بین یهودیان بینجامد. همچنین این کنگره تصریح می کند که همه یهودیان به مساعدت جهت بازسازی فلسطین سرزمین یهودی که پناهگاه فقرای مرکز فرهنگ یهودی و حیات معنوی آن محسوب می شود، ملتزم هستند. همین­طور تأکید می کند که یهودیت بایستی علاوه بر مطالبات معنوی و اخلاقی، حفظ و حراستی نسبت به روز سبت، اعیاد و ایام مقدس داشته باشد؛ زیرا حفظ و توسعه چنین رسومات، نمادها، و جشن­هایی که دارای ارزش روحانی هستند، مروج اشکال متمایز هنر و موسیقی دینی و کاربرد زبان عبری در عبادات و دستورات دینی هستند. از زمان کنگره کلمبوس به این سو، تغییرات قابل توجهی در جنبش اصلاحات امریکایی در بسیاری از قوانین سنتی، و مطالعه زبان عبری به وجود آمده است که ریشه آن به تعدد مدارس در این دوره باز می گردد. در واقع، تغییر و دگرگونی این جنبش از دهه 1930 آغاز و در دهه 1940 پیشرفت و در دهه 1950 تقریباً همه جایی و فراگیر شد و دامنه آن از آمریکا به دیگر مناطق یهودی نشین نیز سرایت کرد. این تغییرات نه تنها بر طرف داران این جنبش، بلکه بر تمام جهان یهودی تاثیر گذاشت.18

جنبش ارتدکس

اگر در یک نگاه بخواهیم به ویژگی ها و عقاید ارتدکس ها اشاره کنیم، باید گفت ایشان نسبت به یک دیگر همبستگی اعتقادی و خانوادگی عمیقی داشتند. بسیاری از آنها به شکل اختیاری در گتوها منزوی بودند. از نظر ارتدکس ها، تورات کلام خداوند است که وی آن را حرف به حرف نوشت و بر موسی(ع) وحی نمود. فرد مومن به این واقعیت، همان گونه ایمان دارد که به آفرینش هستی توسط خدا ایمان دارد. او نمی داند که خداوند چگونه جهان را آفرید یا چگونه تورات را نوشت و آن را وحی نمود، اما به آن اعتقاد دارد. برخی ارتدکس­ها به عنصر ذاتی و شخصی در تجربه دینی اهمیت می دهند. با این حال، همگی به وحی الاهی و این که تورات از سوی خداوند نازل شده است، ایمان دارند. از این رو، تورات از نظر آنان تنها منبع و مرجع شریعت به شمار می آید. البته در این که دقیقاً کدام یک از بخش های تورات به طور مستقیم از سوی خداوند وحی شده است، با یکدیگر اختلاف دارند. برخی بر این نکته که اسفار پنج گانه از سوی خداوند نازل شده است، اتفاق نظر دارند. بعضی نیز به این گستره آن قدر وسعت می بخشند که تمامی کتاب های شریعت شفاهی را در بر می گیرد. ارتدکس­ها علاوه بر تورات، به شریعت شفاهی و تمامی کتاب های یهودیت خاخامی از قبیل تلمود، شولحان عاروخ و حتی کتاب های قبالایی و یا دست کم تفسیر های قبالای نیز به عنوان منبع علوم الاهی می نگرند.19

طبیعی است که تغیییرات اساسی در زیر ساخت های یهودی به دست اندیشمندان روشن فکر و اصلاح طلب، خشم ارتدکس­ها را به همراه داشته باشد. باید افرادی در درون جامعه سنتی یهودی به مخالفت با این نگرش برخیزند که چگونه بسیاری از باورهای کهن یهودیت دستخوش دگرگونی قرار گرفت. از جمله این افراد، ربی موسی سوفر20 (1762- 1829 م.) بود. وی، که نویسنده فتاوی پرحجمی در بین یهودیان شناخته می شد، با هر گونه تجدد و نوگرایی در حیات دینی یهودیان مخالفت ورزید و با روشنگری در مجارستان، مانع گسترش اصلاحات شد. همین طور، سامسون رافائل هیرش21 (1808-1888) در راستای مخالفت با اصلاحات، مکتب نوارتدکسی را تأسیس کرد. وی اعلام کرد که یهودیان باید جوامعی را که در آنها گرایش اصلاح طلبانه غالب بود، ترک کنند و جوامع خاص خود را تشکیل دهند.22 نتیجه تلاش این دانشمندان، سبب گردید تا اصطلاح ارتدکس به­نحو گسترده از آغاز قرن 19 در برابر جنبش اصلاح طلبی، هسکالا و گرایشات سکولاری یهودیت در اروپای غربی و مرکزی به کار گرفته شود.23 به موازات این روشنگری از سوی ارتدکس­ها، حرکت­هایی به منظور کنترل جنبش ارتدکسی شروع شد تا بتوانند مواضع ایشان را نسبت به اصلاحات ایجاد شده نرم کنند. تعدیل این مواضع در راستای به ثمر رسیدن اهداف صهیونیسم کاری بود که مقامات تأثیرگذار یهودی را به تکاپو افکند.

در میان مقامات یهودی، که پیش از هر کس دیگر در حمایت از صهیونیسم بر یهودیان ارتدکس تأثیر نهادند، باید از آبراهام اسحاق کوک24 1868-1935 نام برد. وی اعتقاد راسخ داشت که این جنبش ملی، به رغم گرایش های دنیاگرایانه­اش، در تحلیل نهایی جنبشی عمیقاً مذهبی است و از موهبتی ویژه برای تقوا و دین داری نشأت می گیرد که قوم یهود ازآن برخوردار است. البته این دست اقدامات تأثیرات خود را گذاشت و به انفعال ارتدکس­ها کشیده شد.25

سیاست جدید فعالیت ارتدکس، ابتدا در اروپای شرقی در آغاز قرن 20 با انجمن آگوداس اسرائیل26 شروع شد. این انجمن را جمعی از روحانیون ارتدکس و رهبران غیرروحانی، که به شدت با صهیونیسم مخالف بودند، تشکیل دادند. این جمع، جنبش صهیونیسم قوم یهود را ملتی غیرمذهبی معرفی می کند. بر همین اساس، انجمن مذکور با هدف متحد ساختن قوم یهود، و حل همه مشکلات در سرزمین اسرائیل، بر پایه تورات آغاز به فعالیت کرد. به عنوان نمونه، این انجمن یک شبکه آموزشی، با راه اندازی مدارس عبری برای پسران و مدارس یعقوبی برای دختران ایجاد کرد.27 در واقع، این اقدام ارتدکس ها، برای بازسازی آبروی خود بود تا همه چیز را از دست رفته نبینند. قطعاً اندیشه صهیونیسم با فریب کاری خود، توانست با به میدان آوردن بخشی از جمعیت ارتدکسی جمعیت زیادی از یهودیان را به سوی خود جلب کند.

جنبش محافظه­کار

به گمان این جنبش، یهودیت محافظه­کار یکی از پاسخ های دینی است به موقعیتی که یهودیان نسبت به خودشان پیدا کردند؛ موقعیتی که قوم یهود را در چنگال تفکر افراطی اصلاحات و اندیشه تفریطی ارتدکس گرفتار کرد. این نهضت، در اواسط قرن 19 هم در اروپا و هم در امریکا روی داد که در اروپا به یهودیت تاریخی و در آمریکا به یهودیت محافظه­کار شهرت پیدا کرد. بنیان گذاران جنبش محافظه­کار در برخورد با عصر معاصر، بر این باور بودند که اشکال سنتی و احکام یهود ثابت است و تغییرات در رفتار، آن هم در شرایط خاص انجام می گیرد. این نگرش، توسط اسحاق لسر28 در آمریکا مطرح گردید. وی در همین راستا تلاش کرد تا به رهبر اصلاح طلبان اسحاق مایر وایز29 کمک کند.30

جنبش محافظه­کار در امریکا در قالب نهادهایی متبلور گردید که این امر به دلیل انشعاب از ارتدکس نبود، بلکه به خاطر عکس العمل در مقابل جریان اصلاح­طلب بود. فعالیت محافظه­کاران موجب گردید تا اصلاح­طلبان شکست نهایی خود را در سال 1885 تجربه کنند. در دو دهه پایانی قرن 19، صدها نفر از هزاران نفر یهودی از اروپای شرقی به آمریکا آمدند و شهروند آمریکایی شدند و جزو انجمن یهودیان آمریکا شدند. یکی از انگیزه های تشکیل مؤسسه مرکزی یهودیت محافظه­کار، مدرسه الاهیاتی یهودی امریکایی بود که توسط افرادی مثل یعقوب اچ. شیف31 و لوئیس مارشال32، که خودشان اصلاحگر بودند، مورد توجه قرار گرفت.33

جنبش محافظه­کار، که در موضعی میانه راست دینی و اصلاح قرار دارد، از یک سو، شماری از شعائر ظاهری و عبادات جنبش اصلاح نظیر اجرای ادعیه به زبان انگلیسی در مراسم دینی و استفاده از ارگ، را اخذ می کند. از سوی دیگر، ادعا می کند که کل ساختار سنت علمای یهود را می پذیرد. اگر چه به خود اجازه می دهد، بر طبق نیازها و باورهای جدید به تفسیر تورات بپردازد. به­عنوان مثال، جنبش محافظه­کار بر خلاف سنت علمای یهود، سواره رفتن به کنیسه در روز سبت را اجازه می دهد. در مسائل اعتقادی، جنبش محافظه­کار وحی خاص خداوند به بنی اسرائیل را می پذیرد، نگرشی مثبت در قبال امید و آرزوهای قومی یهودی برای تجدید حیات سرزمین مادری کهن اسرائیل اتخاذ می کند و اهمیت فوق العاده­ای برای دلایل تاریخی و قومی حفظ زبان عبری درمراسم مذهبی قائل می شود. بر خلاف ارتدکس، اما مشابه جنبش اصلاح، محافظه­کاران آموزه رستاخیز مردگان را ردّ می کنند. هر چند از باور به جاودانگی روح دفاع می کنند.34 به نظر می رسد جنبش محافظه­کار خواسته، یا ناخواسته زمینه را برای نهادینه کردن تفکر صهیونیستی مهیا کرد. این جنبش، با انتقاد از جبنش اصلاح و ارتدکس، در واقع مانع جدی برای سرکوب کردن جنبش اصلاحات شد.

جنبش صهیونیسم

نتیجة فعالیت این جنبش­ها، این شد که تفکر صهیونیستی شکل پیدا کند. فلسفه این دست جنبش­ها، که در واقع حل مشکل یهودیان در سرزمین های غربی بود، نتوانست مرهمی برای این قوم باشد. این قوم، دنبال بازیابی هویت خویش است و نسخه های موجود نمی تواند درمان خوی بزرگ بینی و نخوت آن باشد. آخرین نسخه درمانی را موسی هس35 نوشت. ایشان به این نتیجه رسید که تنها راه نجات یهودیت، ناسیونالیسم یهودی است. به دنبال این ایده، لئو پینسکر36 (1821 – 1891) نخستین فردی بود که به این جنبش پاسخ مثبت داد و اولین فراخوان عمومی را برای پیوستن به این جنبش صادر کرد. وی در کتابچه مشهور آزاد سازی خود،37 اعلام کرد که در آن، او با یک شگرد خاصی به منظور مظلوم جلوه نشان دادن یهودیان در جوامع غربی، یهودستیزی را یک بیماری اجتماعی توصیف کرد که آن را ترس بیمارگونه از یهودیان نامید. به عقیده وی، این بیماری از بی­خانمانی یهودیان ریشه می گرفت که برای زندگان مرده­اند، و برای بومیان بیگانه، و برای مقیمان خانه به دوش­اند، و برای مستمندان میلیونر و استثمارگر، و برای شهروندان انسان­هایی بدون سرزمین­اند، و برای همه طبقات رقیبی منفور. با این ایده نتیجه گرفت که یهودیان باید به یک ملت تبدیل شوند؛ ملتی با سرزمینی از آن خود. نکته قابل تأمل این است که، در حالی این دیدگاه در بین جامعه یهودی مطرح شد که درست بر خلاف آموزه های سنتی یهودیان بود. اما فضا به­گونه­ای پیش رفت که این فراخوان به تولد جنبش عشاق صهیون38 انجامید و پینسکر تا زمان مرگش رهبری آن را به عهده گرفت. این جنبش که در کنفرانس کاتوویتس در سال 1884 بنیان­گذاری شد، به رومانی، آلمان، اتریش، آمریکا و نیز انگلستان گسترش یافت. فوری­ترین نتیجه این جنبش، تحرک بخشیدن به ایجاد روستاهای مبتنی بر کشاورزی و اسکان گسترده یهودیان در آنها بود.39

پس از تثبیت جنبش ناسیونالیسم مذهبی، این تئودور هرتصل40 (1860-1904 ) است که صبغه مذهبی جنبش را به جنبشی سازمان یافته و جهانی با آرمان های سیاسی تغییر داد. وی بر این باور بود که تنها راه حل مسئله یهود در تأسیس دولت یهود نهفته است. هرتصل نه تنها نخستین کسی بود که مسئله یهود را به صحنه سیاست بین الملل کشاند، بلکه همچنین از اعتقادی راسخ برخوردار بود که آن را به زبان ساده و روشن بیان می کرد. یهودیان باید دولت خود را داشته باشند. او اندیشه های خود را در کتاب دولت یهود 41 منتشر شده به سال 1895 بیان کرد. اثر کلاسیک جنبشی که خود آغازگر آن بود تبدیل شد به جنبشی که به نام «صهیونیسم»42 معروف گردید. هرتصل در تعقیب برنامه های خود نخستین کنگره صهیونیستی را در سال 1897 در بازل سوئیس تشکیل داد. در آن برنامه، صهیونیسم سیاسی به این صورت تنظیم و ارائه گردید: هدف صهیونیسم تأسیس سرزمینی برای قوم یهود در فلسطین است که از لحاظ حقوقی و بین المللی دارای پایه های مشروع و استوار باشد.43 هدف شومی که ملت فلسطین را آواره کرد و بزرگ ترین جنایت بشری را خلق کرد؛ هدفی که با معیارهای یهودیت اصیل هم خوانی نداشت و برای تحقق آن­ها هرتصل و حامیان وی تلاش زیادی کردند. البته این نکته نیز مورد توجه است که شخص هرتصل برای تشکیل دولت یهودی، مناطقی نظیر آرژانتین، اوگاندا و صحرای سینا را مد نظر داشت. اما در رایزنی های مربوط این مناطق مقبول نیفتاد. پس از آن، مسیر فلسطین را انتخاب و هواداران پس از وی همین مسیر را ادامه دادند و نتیجه گرفتند. هرچند هرتصل امیدی برای تحقق آن نداشت.

در واقع، جنبش صهیونیسم یک نهضت ملی است که متفاوت از جنبش های دیگر است؛ زیرا این حرکت، انعکاس تاریخی قومی است که به­عنوان یک دین جهانی مطرح است. هدف این جنبش، استقرار یهودیان در سرزمین فلسطین است که در آن بتوان یک دولت مستقل تشکیل داد.44 اما هنوز این جنبش رسماً برنامه سیاسی خود را آغاز نکرده بود که از سوی ارتدوکس­ها و اصلاح­طلبان با مخالفت شدید مواجه گردید. در میان ارتدوکس­ها، کسانی وجود داشتند که صهیونیسم را نوعی کوشش برای زیر پا گذاشتن سنت­ها تصور می کردند. درحالی که، دیگرانی نیز بودند که به لحاظ نگرش دنیوی اکثر رهبران صهیونیستی، از تأثیرات این جنبش بر حیات و عمل دینی یهودی بیم داشتند. در عین حال، بخش بزرگی از یهودیان ارتدکس از جمله سموئل موهیلور45 1824-1898 با پذیرش دیدگاه کالیشر46 از همان ابتدا، به این جنبش پیوست و تحت رهبری ربی اسحاق یعقوب راینس47 1834- 1915 حزبی با نام «میزراحی»48 در درون این جنبش تشکیل دادند. شعار آن این بود، سرزمین اسرائیل برای مردم اسرائیل بر طبق قانون اسرائیل. نکته قابل تأمل این است که بر چه اساسی به این شعار تمسک می کنند. اگر یهودیت باشد و عقاید دیر پای آن این مسئله را منوط به حضور ماشیح در آخر الزمان می داند. از سوی دیگر، در درون اصلاح­طلبان خصومتی آشتی ناپذیر نسبت به صهیونیسم وجود داشت؛ زیرا اصلاح­طلبان این جنبش را در نزد افکار عمومی جهانی نوعی به چالش طلبیدن جدی نگرش خود درباره یهودیان قلمداد کردند، که بر اساس آن یهودیان صرفاً جامعه­ای دینی بودند، همچنین به طور یک سان، در میان ارتدوکس­ها و اصلاح­طلبان بسیاری بودند که صهیونیسم سیاسی را در تعارض با وفاداری به کشوری، که آنان تابعیت آن را پذیرفته بودند، می دانستند.49

در دهه 1890، ایده ملی گرایی یهودیت به کشورهای دیگر اروپایی گسترش پیدا کرد. ملی گرایی یهودی، پدیده ای است که در دورة جدید به­دنبال ایده های ناسیونالیستی و جنبش های ملی در اروپای غربی است و درطول قرن 19 ظاهر شد. مفهوم «ناسیونالیسم»، ابتدا در کشمکش های اروپایی از دل نیروهای ناپلئون قد برافراشت و از سال 1848 رشد کرد و مطرح گردید.50 به مرور زمان، این ایده در طول قرن 19 و دهه اول قرن 20 تا زمان حکومت نازی ها در آلمان مورد مخالفت فیلسوفان یهودی مثل هرمان کوهن قرار گرفت.51 به دنبال این تفکر، موضوع صهیونیسم پررنگ تر گردید. در این باب، فیلسوفان و الاهیدانان به تبیین آن پرداختند که از آن بین، می توان به ام اهس (1812-1876) اشاره کرد.52در میان حامیان این اندیشه، تئودور هرتصل قرار داشت که وی تأثیر عمیقی از داری فوسی گرفت؛ کسی که ارتباط و پیوند خوبی با جنبش عشاق صهیون برقرار کرده بود.53

آنچه امروز به وقوع پیوسته، ناشی از همین جنبش و تلاش های هرتصل است که توانست با بهره­گیری از حمایت های سخاوتمندانه بریتانیای کبیر و سایر قدرت های بزرگ، ایده دولت یهودی را محقق سازد. این یک ظلم بزرگ تاریخی است که یک ملتی مانند فلسطین باید به تبعید برود و اموال او به تاراج رود. نکته شگفت­آور اینجاست که حامیان تفکر صهیونیسم، آموزه ماشیح را زیر پا گذاشتند و دست به اقدامی زدند که نه تنها مورد خشم و غضب یهودیان مؤمن قرار گرفت، بلکه ملتی را فرو پاشید و مضمحل کرد. امروز اسرائیل غاصب از تمام امکانات و تجهیزات خود برای استقرار اهداف شوم خود استفاده می کند و خواهان تصاحب سرزمین بیشتر از مردم مظلومی است که هیچ گونه پشتیبانی ندارند جز ملت­هایی که خود به نوعی تحت ستم استکبار جهانی هستند.

نتیجه گیری

از آنچه گذشت، می توان گفت در جهان جدید یهودیت متحمل تغییرات عمیقی شد. وقتی به خاستگاه این تغییرات مراجعه می شود، جنبش های جدید شرایط را برای تحول بنیادی یهودیت فراهم کرد. جنبش هسکالا گام اول را برداشت و شرایط را برای دگرگونی فراهم کرد. همگون سازی، موضوع ساده­ای نیست که مورد تصمیم یهودیان قرار گرفت؛ یهودیانی که هیچ دینی را بر نمی تافتند. به­دنبال این اتفاق، جنبش اصلاحات شرایطی را ایجاد کرد که در آن یک یهودی به آسانی بتواند با سایر شهروندان ارتباط بر قرار کند. این جنبش، بسیاری از حساسیت­ها نظیر استفاده از زبان عبری در کنیسه­ها، جدا سازی مردان و زنان در حین مراسم عبادی و اجرای مراسم عبادی در روز شنبه را برداشت و ماهیت عبادت دینی را سکولار کرد، تا آنجا که برخی با شعار سنت­گرایی اعتراض خود را به این جنبش نشان دادند. جنبش محافظه­کاری نیز به منظور جمع بین دیدگاه های مطرح شده به میدان آمد و بخشی از تغییرات را در یهودیت ایجاد کرد. این جنبش­ها و به­دنبال آن، جنبش های دیگر فضایی برای یهودیت ایجاد کرد تا در سایه آن، برخی از افراطیون ایده صهیونیسم را مطرح کرده و با حمایت دولت های بزرگ، اهداف شوم خود را پیش ببرند.

در واقع، اگر اندیشه صهیونیسم توانست تفکر خود را بر اکثریت یهودیان حاکم کند، ناشی از همین تغییراتی است که بر اساس برنامه از پیش تعیین شده صورت گرفته است. یهودیان جهان، باید با یک بازنگری عمیق نسبت به تغییراتی که انجام گرفته، مانع گسترش ظلم و ستم صهیونیست­ها شوند و ننگ آواره کردن و کشتن بیشتر فلسطینیان را از خود بر دارند و اجازه دهند ملت مظلوم فلسطین در سرزمین های خود زندگی کنند.

منابع

اپستاین، ایزیدور،یهودیت: بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1385.

جان بایر ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370.

جان ر. هینلز، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، 1385.

ژیلبرت کلاپرمن، تاریخ قوم یهود، ترجمه مسعود همتی، تهران، انجمن فرهنگی گنج دانش ایران زمین، 1347.

عبدالوهاب, محمد المسیری، دایرةالمعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم،ترجمه موسسه مطالعات و پژوهش های تاریخ خاورمیانه، تهران، کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، دبیرخانه، 1383.

دورانت، ویل، تاریخ تمدن، احمد آرام و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370.

A.Cohen and Paul Mendes-Flohr, Contemporary Jewish Religious Thought, Arthur New York, the Free Press, 1987.

Bernard Martin, a History of Judaism, New York, Basic Books, Inc, 1944.

Cecll Roth, a History of the Jews, New York, Schocken Books, 1961.

Dan Cohn- Sherbok, Judaism: History, Belief and Practice, London and New York, Routledge, 2003

Danieh H. Frank, the Jewish Philosophy, Oliver Leaman and Charles H. Manekin, London and New York, 2000.

Daniel H. Frank and Oliver Leaman, History of Jewish Philosophy, London and New York, Routledge, 1997.

Don Cohn- Sherbok, Fifty key Jewish Thinkers, New York and London, Routledge, 1997.

Encyclopaedia Judica, Jerusalem, 1996.

H. H. Ben Sasson, A history of the Jewish people, Harvard University Press& Cambringe, Massachusetts, 1994.

Josef Kastein, History and Destiny of the Jews, New York, Garden City publishing Co, Inc, 1931.

Laura levitt, Jews and Feminism: The Ambivalent search for Home, New York and London, Routledge, 1997.

Louis Jacobs, the Jewish Religion A companion, Oxford University Press, 1995.

Norbert M. Samuel son, An Introduction to Modern Jewish Philosophy, New York, State University of New York Press, 1989.

Steven Fine, Jews, Christians, and Polytheists in the Ancient synagogue, USA and Canada, Routledge, 1999.

* دانشجوی دکتری ادیان و عضو هیئت علمی مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

sanei49@yahoo.com

دریافت: 17/3/89 ـ پذیرش: 8/12/89

1. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 6، ص 264.

2. همان، ص 613.

3. ایزیدوراپستاین، یهودیت: بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، ص 351 و ژیلبرت کلاپرمن، تاریخ قوم یهود، ترجمه مسعود همتی، ج 3، ص 257.

4. این زبان ظاهرا شبیه زبان آلمانی است ولی در واقع تفاوت­هایی با آن دارد. خاستگاه آن به مراوده یهودیان آلمانی با یهودیان لهستان بر می گردد. آلمانی ها زبان خود را به لهستان بردند، لیکن در طول مسافرت ها و عبور ا ز سرزمین های گوناگون تغییراتی در زبانشان ایجاد شد. طرز تلفظ ایشان تغییر کرد، و کلمات زیادی از زبان های عبری و لهستانی با اندکی تغییر وارد این زبان شد و زبان ییدیش شکل گرفت. امروز هنوز این زبان، زبان خانوادگی بسیاری از یهودیان است چنانچه باعث پیوند اکثر یهویان جهان است. تاریخ قوم یهود، جلد سوم، ص 193

5. ژیلبرت کلاپرمن، همان، ج 3، ص 265؛ ایزیدوراپستاین، همان، ص 349.

6. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 11، ص 841-843.

7. David Friedlander

8. Israel Jacobson

9. Samuel Holdheim

10. Abraham Geiger

11. ایزیدور اپستاین، همان، ص 355.

12. Arthur A. Cohn and Paul Mendes-Flohr, Contemporary Jewish Religious Thought, P.770-772.

13. Steven Fine, Jews, Christians, and Polytheists in the Ancient synagogue, P. Xi.

14. Pittsburg Platform

15. Columbus Platform

16. Arthur A. Cohn and Paul Mendes-Flohr, Ibid, p. 770-772.

17. Jakob J. Petuchowski, Encyclopaedia Judica, V.14, p. 26-27.

18. Ibid.

19. محمد المسیری عبدالوهاب، دایرةالمعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ج 5، ص 421- 422.

20. Rabbi Moses Sofer

21. Samson Raphael Hirsch

22. ایزیدور اپستاین، همان، ص 359.

23. Nathaniel Katzburg, Encyclopaedia Judica, V.12, p. 1486.

24. Abraham Isaac Cook

25. ایزیدور اپستاین، همان، ص 379- 380.

26. Agudas Israel

27. Nathaniel Katzburg, Encyclopaedia Judica, V.12, p. 1490.

28. Issac Leeser

29. Issac Mayer Wise

30. Arthur Hertzberg, Encyclopaedia Judica, V. 5, p. 902.

31. Jacob H. Schiff

32. Louis Marshall

33. Arthur Hertzberg, Encyclopaedia Judica, V. 5, p. 902- 903.

34. ایزیدور اپستاین، همان، ص361.

35. Moses Hess

36. Leo Pinsker

37. Auto- Emancipation

38. Choveve Zion

39. ایزیدور اپستاین، همان، ص376-377.

40. Theodore Hezel

41. The Jewish State

42. Zionism

43. ایزیدور اپستاین، همان، ص377-378.

44. Arthur A. Cohn and Paul Mendes-Flohr, p. 1069-1070.

45. Samuel Mohilever

46. Kalisher

47. Rabbi Isaac Jacob Reines

48. Mizrachi

49. ایزیدور اپستاین، همان، ص378-379.

50. Arthur A. Cohn and Paul Mendes-Flohr, p.702.

51. Ibid, P.763.

52. Ibid, P.776.

53. Dan Cohn- Sherbok, Judaism: History, Belief and Practice, p. 278-280.