معرفت ادیان

مقدمه

انسان موجودی اجتماعی است و جوامع انسانی نیز با یکدیگر ارتباط دارند. در این ارتباطات، فرهنگ های جوامع بر یکدیگر تأثیر گذارند. این تأثیرگذاری متقابل تدریجی است؛ بدین معنا که مدت ها طول می کشد تا اندیشه ها، اعتقادها و ارزش های اجتماعی یک جامعه در جامعه دیگر دیده شود. اگرچه فرهنگ ها در برابر تأثیرهای خارجی مقاومت می کنند، تحول پذیری یکی از ویژگی های آنهاست.

در این میان، جوامعی که به فرهنگ خویش غنا می بخشند و بدان توجه بیشتری دارند، کمتر دستخوش تغییرها می شوند. این جوامع در رویارویی فرهنگ ها، ارزش های بومی خود را حفظ می کنند.

هنگامی که اسکندر مقدونی با تهاجم نظامی و به دست آوردن سرزمین های وسیع، بر اقوام فراوانی مسلط شد، وی و جانشینانش برای ترویج تمدن و فرهنگ یونانی کوشیدند. در این هنگام، یهودیان که تنها قوم موحد آن زمان بودند، دریافتند که تسلیم شدن در برابر تهاجم فرهنگی یونانیان، به نابودی همه سنت های دینی آنان خواهد انجامید. از این روی، متشکل شدند و به رهبری مکابیان بر فرمانروایان یونانی شوریدند و «نهضت مکابیان» را پدید آوردند. بخش هایی از این نهضت در دو کتاب اول و دوم مکابیان در مجموعه ای به نام اپوکریفای عهد عتیق دیده می شود.

هلنیسم در عهد باستان

یونانیان کشور خود را هلاس[1] می نامند که نام نیای فرضی آنان است. به همین دلیل، یونانیان نیز قوم هلنی نامیده می شوند. گرایش به تمدن و فرهنگ یونان را هلنیسم[2] می گویند که معادل فارسی آن، واژه «یونانی مآبی» است. هلنیسم همزمان با فتوحات اسکندر و پس از آن گسترش یافت. به دوره ای از تاریخ یونان که از حدود سال 146 تا 350 ق.م ادامه داشت و فرهنگ یونان باستان در نتیجة اقدام های اسکندر و جانشینانش با تمدن و فرهنگ مشرق زمین آمیخته شد، «دورة هلنیستی» می گویند.

ارسطو، فیلسوف مشهور یونان، بر تمدن یونانی تأثیر عظیمی گذاشت. در زمان وی، فلسفه در راه های تازه ای گام برداشت و پژوهش های جدیدی در طب، نجوم و ریاضیات انجام شد؛ یونانیان به فلسفه و علوم علاقه مند شدند. پرستش خدایان متعدد، لذت طلبی، باده گساری، آواز، موسیقی و عیش و نوش در میان آنان رواج یافت و هنر و ورزش نیز علاقه مندان زیادی را به خود جلب کرد.

با تلاش اسکندر و جانشینان او، فرهنگ یونانی مر زها را درهم نوردید و تمدن یونان با زندگی مردم شرق درآمیخت. این تمدن در عقاید و اندیشه های قوم یهود نیز نفوذ کرد؛ زبان، آداب و رسوم یونان به گونه ای رواج یافت که کسی انسان بافرهنگ نامیده می شد که زبان یونانی را بداند و از نمایشنامه های یونانی لذت ببرد.[3]

به عقیده ویل دورانت، تسلط تمدن یونانی بر خاور نزدیک، یکی از نمونه های عجیب تاریخ باستان است. از دیدگاه وی، هیچ تغییری به این سرعت و وسعت در آسیا دیده نشده است. با وجود این، آسیا و از جمله ایران[4] مغلوب تمدن یونان نشد؛ زیرا تمدن آسیا قدیمی تر و عمیق تر از آن بود که تسلیم شود.[5]

اسکندر مقدونی

در همسایگی یونان، سرزمینی کوهستانی به نام مقدونیه وجود دارد. یونانیان پیش از اسکندر مقدونی ها را بیگانه می پنداشتند؛ اما پادشاهان مقدونیه خود را یونانی می دانستند. زمانی که حکومت سلطنتی از یونان برچیده شد، در مقدونیه همچنان نظام سلطنتی حاکم بود.

در سال 359 ق.م «فیلیپ دوم» پادشاه مقدونیه شد. او که مردی با هوش و کاردان بود، یکی از نیرومندترین زمامداران شد. پس از مرگ وی، پسرش اسکندر در سال 336 ق.م زمامدار امور کشور شد. اسکندر جوان مناطق وسیعی از جهان را زیر سیطرة خود درآورد؛ امپراتوری بزرگ ایران که از رود سند تا دریای مدیترانه امتداد داشت، در برابر حمله او از هم گسیخت. وی آسیای صغیر، هندوستان، سوریه و مصر را فتح کرد. اسکندر که قدرت فراوانی پیدا کرده بود، نقشه تسلط بر شرق و غرب را در سر می پروراند. اما وی در 33 سالگی در بستر بیماری افتاد و از دنیا رفت. او در طول زندگی کوتاهش، امپراتوری بزرگ بالکان تا سند را تشکیل داد و در صدد بود فرهنگ و تمدن مورد علاقة خود را میان اقوام ساکن آن مناطق گسترش دهد.

نقش اسکندر در ترویج فرهنگ یونانی

اسکندر که تربیت یافتة مکتب ارسطو بود، به فرهنگ و عقاید یونان علاقة فراوانی داشت. او پس از دستیابی به مناطق وسیعی از جهان، تمدن و فرهنگ یونان را گسترش داد. کوشش های او برای رواج هلنیسم در آسیا با واکنش های ملی و میهنی روبه رو شد و در ایران به کلی شکست خورد.[6] یونانیان در این کشور نفوذ کردند، اما این سبب نشد که مردم این کشورتسلیم فرهنگ یونان شوند؛ بلکه ایرانیان با فرهنگ و تمدن ایرانی خود به حیات خویش ادامه دادند.

اسکندر درصدد ایجاد پایگاهی برای نشر فرهنگ و تمدن یونان برآمد و به این منظور، شهر اسکندریه را در سال 323 ق.م در مصر تأسیس کرد. این شهر، مرکزی برای علوم یونانی و جایگاه دانشمندان شد. مصریان، اسکندریه را همچون پایگاهی می دانستند که بیگانگان در آن لنگر انداخته اند و از آنجا بر مصر حکومت می کنند.[7] اسکندر از یهودیان خواست تا در یکی از سه محله شهر اسکندریه که به آنان اختصاص داده بود، ساکن شوند.[8]

جانشینان اسکندر

با مرگ اسکندر در سال 324 ق.م، قلمرو پادشاهی او میان حدود سی نفر از سرداران وی تقسیم شد.[9] جانشینان به یکدیگر رشک می بردند و پس از مدتی درگیری و کشمکش، از تعدادشان کاسته شد. چهار نفر از نیرومندترین آنان باقی ماندند و هر یک حکمران ایالتی شد. بطلیموس بر مصر فرمانروایی کرد؛ آنتیگونوس فرمانروای قسمت اعظم شمال سوریه و غرب بابل شد؛ لیسیماکس به تراس و قسمت غربی آسیای صغیر دست یافت و کاساندر بر مقدونیه و یونان فرمان راند. بعدها سلوکس اول جانشین آنتیگونوس شد و سلسله سلوکیان[10] را در سوریه تشکیل داد و در مصر، بطلیموس حکومت بطالسه[11] را پایه گذاری کرد. این دو سلسله مدت ها بر این دو منطقه حکمرانی کردند.

تأثیرپذیری قوم یهود

نفوذ فرهنگ بیگانگان اعم از یونانی و ایرانی در دورة سلطه یونانیان و حتی مکابیان، در بخش هایی از عهد عتیق به روشنی دیده می شود. کتاب های امثال سلیمان، ایوب، جامعه، روت، استر، یونس و مزامیر در این دوران تدوین شده اند.[12]

کتاب های حکمت سلیمان و حکمت یشوع بن سیراخ نیز از کتاب های اپوکریفای عهد عتیق نیز مربوط به این دوران است. اندیشه های یونانی در باور متفکران و نویسندگان یهود تأثیر گذاشت و آنان برای اثبات باورهای دینی، به استدلال های عقلی روی آوردند.

بخش هایی از این کتاب ها دستورهای اخلاقی را نه بر پایه شرع و دین، بلکه بر اساس حکمت و عقل بنا کرده اند. ترجمة عهد عتیق از زبان عبری به زبان یونانی که «ترجمة سبعینیه[13]» نامیده می شود، به دست بزرگان یهود در این دوران و در شهر اسکندریه انجام شد.

برخی بر این باورند که تأثیر عقاید زردشتی در عهد عتیق از افکار یونانی بیشتر بود؛ زیرا هلنیسم از استدلا ل های فلسفی سرچشمه گرفته بود و آیین زردشت، مکتبی دینی و معنوی بود و یهودیان موحد بین آن و عقاید خود سنخیت بیشتری می دیدند. آنان می گویند عقیده به شیطان، فرشتگان، رستاخیز و ظهور مسیحای نجات دهنده، از آیین زردشت به دین یهود راه یافته است.

بطالسه

پس از مرگ اسکندر، یکی از سردارانش به نام بطلیموس به حکومت مصر دست یافت. زمامداران بعدی نیز نام بطلیموس را بر خود گذاشتند. آنان بین سال های 146 تا 323 ق.م بر مصر حکمرانی کردند. این سلسله به نام «بطالسه» شهرت یافت. اسکندریه مرکز حکومت آنان بود و فلسطین مدتی زیر نفوذشان اداره می شد.

در دورة تسلط بطالسه بر فلسطین، یهودیان آنجا آزادی های فراوانی داشتند و در بیشتر موارد با آنان خوشرفتاری می شد. از آنجا که یادگرفتن زبان یونانی برای مصریان دشوار بود، این زبان فراگیر نشد؛ اما هر کس اندیشه و آرزوی دست یافتن به مناصب دولتی داشت، ناچار بود این زبان را بیاموزد. با وجود این، نسل جوان سعی می کرد از آداب و سنت های یونانی پیروی کند و به زبان یونانی سخن بگوید؛ به طوری که به تدریج عادات و افکار قومی خود را از دست می داد.

گفته می شود «ترجمه سبعینیه» یا «هفتاد» در عهد عتیق در زمان فرمانروایی بطلیموس فیلادلفوس انجام شد و در اختیار یهودیان یونانی زبان قرار گرفت. بطالسه آداب و رسوم یونانی را معرفی کردند و تمدن یونانی را با زندگی مردم این منطقه درهم آمیختند.

سلوکیان

همزمان با توسعه فرمانروایی بطالسه بر مصر، گروه دیگری از جانشینان اسکندر به نام «سلوکیان» در سوریه حکومت می کردند. پایتخت آنان شهر انطاکیه در ترکیه امروزی بود. کشمکش برای فلسطین، مدت ها بین بطالسه و سلوکیان ادامه داشت. این سرزمین در نبردهای متعدد دست به دست شد تا این که سرانجام در سال 198 ق.م به دست سلوکیان افتاد. یهودیانی که زیر فرمان سلاطین سلوکی به سر می بردند، تا آغاز سلطنت آنتیوخوس اپیفانوس (178ـ164 ق.م) به قوانین و شریعت خود عمل می کردند و دولت دخالت چندانی در کار های آنان نداشت؛ اما این پادشاه که دلباخته تمدن یونان بود، آنان را به پذیرش فرهنگ و تمدن یونان مجبور کرد.

سلوکیان در معماری از یونانیان تقلید می کردند. زبان رسمی حکومت آنان یونانی بود و مردم نامه ها، صورت حساب ها، مقاله ها، اشعار و مکاتبات تجاری را به زبان یونانی می نوشتند. حاکمان می کوشیدند تمدن یونان را با زندگی مردم درآمیزند. آنتیوخوس اپیفانوس معبد یهود را غارت کرد و آن معبد به بتکده ای برای عبادت زئوس تبدیل شد و در آن خوک[14] قربانی کردند و کسانی که حاضر نبودند از شریعت دست بردارند، شکنجه و اعدام شدند.

افزایش مالیات ها و ترویج گستردة تمدن یونانی، نارضایتی ساکنان فلسطین را که بیشتر آنان یهودی بودند، به دنبال داشت. آنان این فشارها را تحمل نکردند و متتیا، کاهنی سالخورده از خاندان مکابیان در دهکده مودین، نخستین قدم برای انجام این نهضت را برداشت.

حسیدیم

حسیدیم به معنای پارسایان، گروهی از موحدان یهود بودند که با هجوم فرهنگ بیگانه، هویت دینی خویش را در مخاطره می دیدند و حدود سال 300 ق.م برای زدون آثار بت پرستی کنار هم گرد آمدند. آنان غیرت دینی داشتند و در آغاز با یکدیگر پیمان بستند از میگساری بپرهیزند؛ اما با گذشت زمان، از سایر لذت های جسمانی نیز کناره گیری کردند. آنان لذت جویی را با تسلیم شدن به شیطان و یونانیان برابر می دانستند. یونانیان نیز با تعجب به حسیدیم می نگریستند و آنان را با مرتاضان هندی که در لشکرکشی اسکندر به هندوستان دیده بودند، برابر می دانستند.

سایر یهودیان نیز آنان را سرزنش می کردند و در جست وجوی راه متعادل تری برای دین داری بودند. مقاومت حسیدیم در برابر فرهنگ بیگانه، تا زمان مکابیان ادامه یافت و در جنگ های مکابیان علیه استعمار شرکت کردند و هستة مرکزی سپاه آنان را تشکیل دادند. آنان در راه دین جانبازی کرده، شکنجه دیدند و شهید دادند.[15]

مکابیان

قوم یهود که افکار و عقاید خویش را در معرض تهاجم دشمن دید، به رهبری مکابیان به دفاع از مرزهای اعتقادی خود برخاست. خاندان مکابی از متتیای کاهن و پسرانش یوحنا، یهودای مکابی، الیعازار و یوناتان تشکیل شده بود. نام دیگر آنان «حشمونیان» است که از «حشمون» نیای متتیا گرفته شده است. یهودا پسر متتیا به مکابیوس[16] ملقب بود. از آن پس، همة دودمان به این لقب خوانده شدند. آنان در برابر حاکمان ستمگر سلوکی که فرهنگ یونانی را ترویج می کردند، ایستادند و مقاومت سرسختانه یهودیان را بین سال های 134 تا 174 ق. م رهبری کردند.

گرایش برخی از یهودیان به فرهنگ بیگانه در عصر مکابیان

بشر پیوسته در صدد غنای فکر و اندیشه خود بوده است. یکی از راه هایی که او برای رسیدن به این هدف پیموده، استفاده از دانش و تجربیات دیگران است. از این روی، طالبان علم و دانش آن را از هر کس باشد، فرا می گیرند. این گونه ارتباط و دادوستد فرهنگی میان اقوام پدید آمد. این ارتباط به رشد و توسعه فرهنگ ها کمک کرد و انسان ها از دستاوردهای فکری یکدیگر بهره گرفتند. بنابراین، تأثیر و تأثر فرهنگ ها امری طبیعی است؛ اما میزان آن متفاوت است. گاهی یک فرهنگ چنان فرهنگ جدید را در خود جذب می کند که با آن همسان شده و فرهنگ واحدی پدید می آورد و گاهی یکی از آن دو رنگ می بازد و استقلال خویش را از دست می دهد. یکی از علت های اساسی این رنگ باختگی، بی توجهی به ارزش های فرهنگ خودی است.

زمانی که قوم یهود ارزش های خویش را کوچک شمرد و شیفته افتخارات بیگانگان شد، در پیروی از آداب فرهنگ بیگانه سر از پا نشناخت:

به گونه ای که کاهنان نیز معبد را خوار و سبک می شمردند و شور و شوقی برای خدمت در مذبح نداشتند. آنان از تقدیم قربانی ها غافل می شدند و برای شرکت در بازی های غیرشرعی همچون پرتاب دیسک از یکدیگر پیشی می گرفتند. آنچه را اجدادشان احترام می کردند، کوچک می شمردند؛ اما مفاخر یونانیان را دوست می داشتند و از آن به بزرگی یاد می کردند.[17]

بدیهی است قومی که به فرهنگ خود بی اعتنایی کند، در حقیقت به توانایی های خویش بی اعتماد شده و برای حل مشکل خود به بیگانه روی آورده است. در عصر مکابیان، آن گاه که از میان سلوکیان آنتیوخوس اپیفانوس[18] به پادشاهی رسید، یهودیان با سختی های فراوانی روبرو شدند. گروهی برای حل مشکلات قوم پیشنهاد می کردند: «بیایید با بت پرستانی که در اطراف ما زندگی می کنند، ارتباط برقرار کنیم. درست از زمانی که روابط با آنان را از دست داده ایم، دچار مشکلاتی شده ایم. نظر شما چیست؟ مردم این گفتار را پسندیدند. از این روی، برخی برای دریافت اجازه نزد پادشاه رفتند. پادشاه نیز به ایشان اجازه داد که از آداب بیگانگان پیروی کنند».[19]

فردی که برای دریافت اجازه نزد پادشاه رفت، یاسون[20] نام داشت.
وی درخواست خود را این گونه بیان کرد: «... پادشاه اجازه دهد تا شهروندان اورشلیم از حقوق و مزایای مردم انطاکیه[21] بهره مند شوند. پادشاه درخواست های او را پذیرفت...».[22] ارتباط با بیگانگان نه تنها از مشکلات یهودیان نکاست، بلکه بر آن افزود.

هدف اصلی ایمان جوانان

حاکمان یونانی بزرگ ترین مانع در نشر فرهنگ خود در میان یهودیان را باورهای دینی قوم یهود می دیدند. آنان دریافته بودند که رمز مقاومت یهودیان، به ویژه جوانان، اعتقادات دینی است. این حاکمان در جست وجوی راهی بودند تا پایه های ایمانی جوانان را سست کنند. از این روی، تصمیم گرفتند نسل جوان را با خود همراه سازند و آنان را با مظاهر دلفریب فرهنگ خویش آشنا کنند. به این منظور، یاسون: «... از پادشاه خواست تا به او اجازه دهد در شهر یک ورزشگاه و یک مرکز کارآموزی جوانان به شیوة بت پرستان ایجاد کند .... پادشاه درخواست های او را پذیرفت... یاسون شادمان و شتابان ورزشگاهی[23] را نزدیک تپه معبد اورشلیم ساخت. او جوانان را برگزید و با پوشاندن کلاهی[24] آنان را روانه آنجا کرد».[25]

هنگامی که پادشاه دید جوانان یهودی به فرهنگ خود بی اعتماد شده و غیرت دینی خویش را از دست داده اند، فرصت را مناسب یافت:

در این زمان پادشاه آنتیوخوس از همة مردم کشورش خواست تا هر یک آداب اجدادی خویش را ترک کنند و همه یکپارچه شوند. تمام بت پرستان خواستة پادشاه را پذیرفتند. بسیاری از بنی اسرائیل به بندگی او گردن نهادند و برای بت ها قربانی کردند و حرمت سبت را شکستند. پادشاه فرستادگانی به اورشلیم و شهرهای یهودا روانه کرد و فرمان داد مردم از آیین بت پرستان پیروی کنند؛ از قربانی سوختنی و تقدیم شراب دوری جویند؛ از گرامی داشت سبت و اعیاد بپرهیزند. همچنین فرمان داد مکان مقدس و مؤمنانِ به آن را آلوده کنند؛ برای بت ها مذبح و معبد بسازند و خوک[26] و حیوانات نجس قربانی کنند؛ پسران را بدون ختنه باقی گذارند و روح پاک شان را با آدابی ناپسند آلوده کنند تا شریعت به فراموشی سپرده و احکام خدا دگرگون شود. هر کس از این فرمان سرپیچی کند، کشته خواهد شد. حکم پادشاه در سراسر قلمرو حکومت جاری گردید و مأمورانی نیز برای اجرای آن گماشته شدند. او فرمان داد تا در همة شهرهای یهودا، برای بت قربانی کنند. بسیاری از مردم شریعت مقدس را رها کردند و دستور پادشاه را گردن نهاده، به قوم اسرائیل آزار رساندند و آنان را به سوی پناهگاه ها راندند. در پانزدهمین روز ماه کسلو از سال یکصد و چهل و پنج،[27] پادشاه آنتیوخوس برای بی حرمت ساختن مذبح در آنجا قربانگاهی برای بت[28] ساخت و فرمان داد در شهرهای یهودا نیز قربانگاه هایی برای بت بسازند.[29]

فرهنگ یونانی بر جوانان یهودی چنان تأثیر گذاشت که برخی از یهودیان از شور و شوق هلنیسم در صدد برمی آمدند نشانة ختنه را از بدن هایشان بزدایند تا هنگام برهنه شدن در ورزشگاه ها، هیچ گونه انتسابی به سنت بنی اسرائیل نداشته باشند.[30]

آن گاه که تمدن یونان در میان قوم یهود گسترش یافت و تردید و تزلزل در باو رهای دینی یهودیان پدید آمد، آنان به احکام شرعی خود بی اعتنا شدند و حتی کاهنان که باید در انجام آداب شرعی پیشگام باشند، معبد و مذبح خود را خوار و سبک شمردند و به شعائر دینی اهمیتی ندادند و فساد و آلودگی عبادتگاه هایشان را فرا گرفت: «در معبد بیگانگان با انجام کا رهای نامشروع به هرزگی و خوش گذرانی پرداختند و با زنان بدنام عیش و نوش کردند. مذبح نیز با قربانی های نجس و حرام پر شد»؛.[31] «از آن پس مردم روبه روی در خانه ها و شاهراه ها بخور می سوزاندند و هر گاه به کتابی از شریعت دست می یافتند، آن را پاره پاره کرده، آتش می زدند».[32] وضعیت قوم یهود چنان شد که: «کسی را یارای انجام مراسم نیاکان و بزرگداشت سبت نبود[33] و هیچ کس نمی توانست خود را یهودی بنامد».[34]

ویژگی ها و امتیازهای نهضت مکابیان

رواج هلنیسم به اندازه ای گسترده بود که گروهی از یهودیان دریافتند اگر سستی کنند، تار و پود حیات معنوی آنان از هم خواهد گسست. از این روی، برای رویارویی با آن، به حرکتی اقدام کردند که به «نهضت مکابیان» مشهور شد. این نهضت از امتیازها و ویژگی هایی برخوردار بود که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. کار فرهنگی

از آنجا که جهت گیری فرهنگ ها به سوی اندیشة بشری است و عقاید و افکار آدمی هدف قرار می گیرد، روش رویارویی با آن نیز شیوة خاص خود را دارد. به عبارت دیگر، بهترین رویارویی باید یک حرکت و نهضت فرهنگی باشد.

اندیشمندان یهودی نیز آن گاه که دیدند فرهنگ یونان گسترش می یابد و عقاید یهودیان در معرض آسیب جدی است، به پا خاستند و با تدوین نوشته ها و کتاب های گوناگون از مرزهای دینی و عقیدتی خویش پاسداری کردند. آنان در این راه، از نکات مثبت تمدن یونان نیز بهره جستند و با استفاده از حکمت یونان و اسکندریه کتاب هایی نوشتند.

کتاب طوبیت در این عصر نگارش یافت که نمونة خوبی از آموزه های آیین یهود برای قوم بی خانمان و پراکندة اسرائیل است. این کتاب داستان پدر و پسری به نام های «طوبیت» و «طوبیا» است که بعد از ویرانی اسرائیل قدیم در سال 722 ق.م، به نینوا برده شده بودند. در این کتاب، از ایمان، احترام به پدر و مادر، صدقه، دعا و توکل سخن به میان آمده است.

کتاب یهودیت که در زمان مکابیان نهایی شد، داستان زنی یهودی است که با تدبیر، بنی اسرائیل را از نابودی نجات داد.

کتاب حکمت سلیمان نبی برای تقویت ایمان یهودیانی نوشته شد که در اجتماع بت پرستان زندگی می کردند و بیم آن می رفت که فرهنگ توحیدی خود را آرام آرام از دست بدهند.

کتاب منسوب به یشوع بن سیراخ در حدود سال 200 ق.م نوشته شد. او
کتاب حکمت خود را به زبان عبری تدوین کرد تا قوم یهود را با شریعت
الهی آشنا کند.

کتاب باروک نیمة دوم قرن دوم ق.م نهایی شد؛ این کتاب ساکنان اورشلیم را به پایداری در برابر یونانی مآبی فرامی خواند.

رساله ارمیا نیز در همین دوران نوشته شد. در این رساله، ارمیای نبی یهودیان را که در انطاکیه مرکز حکومت سلوکیان به خاطر ایمانشان آزار می دیدند، دلگرمی می دهد و بت پرستی را نکوهش می کند.

کتاب اول مکابیان که سال 100 ق.م تدوین شد، بیانگر تاریخ مبارزات و سرگذشت قوم موحد یهود بین سال های 134 تا 175 ق.م است. در این کتاب، رویارویی متتیای کاهن و فرزندانش با یونانی مآبی بیان شده است.

کتاب دوم مکابیان به مقاومت مؤمنان یهودی در برابر ترویج شعا رهای بت پرستی یونانیان در سال های 161 تا 178 ق.م اشاره می کند.

این کتاب ها به منظور رویارویی با یونانی مآبی نگاشته شد؛ اما نشانه هایی از حکمت یونانیان در آنها مشاهده می شود.

2. ایمان به امدادهای غیبی

دین داران پیوسته در مبارزات خویش به قدرتی بالاتر از نیروهای مادی تکیه می کنند. آنان همواره خود را به سرچشمه قدرت بی پایان الهی متصل می بینند. به قول متتیای کاهن: «تاریخ همة نسل ها گواهی می دهد آنان که به خدا امید بستند، نیازمند دیگران نشدند».[35]

یهودیان موحد به امدادهای غیبی اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که نصرت الهی به یاریشان می آید. از این روی، زمانی که به رهبری مکابیان در دفاع از مقدسات خویش در میدان های نبرد شرکت جستند، از خداوند درخواست یاری کردند:

در آن روز همه روزه گرفتند و پلاس پوشیدند، خاکستر بر سر ریختند و جامة خویش چاک کردند و همان گونه که بت پرستان به هنگام گرفتاری از خدایان دروغین خود کمک می خواستند، آنان نیز کتاب شریعت[36] را گشودند و از آن مدد جستند. آنان لباس های کهانت را همراه نوبرهای گندم و عشریه غله هایشان گرد آوردند و کسانی را که به نذرهای خویش وفا کرده بودند، فراخواندند. آن گاه به سوی آسمان بانگ برآوردند و گفتند: خدایا با اینها چه کنیم و آنها را کجا ببریم؟ مکان مقدس تو بی حرمت و آلوده شده است و کاهنان تو در غم و اندوه فرو رفته اند. بیگانگان همه کمر به نابودی ما بسته اند و تو از اهداف پلید آنان آگاهی. اگر تو به یاری ما برنخیزی، پس چگونه در برابر آنان بایستیم؟[37]

در گزارشی دیگر آمده است که خداوند نیز با امدادهای غیبی خود به کمک ایشان شتافت:

هنگامی که خورشید به تازگی طلوع کرده بود، دو سپاه با یکدیگر درگیر شدند. یک گروهِ بافضیلت، موفقیت ها و پیروزی هایشان را در پناه اعتماد به خدا می دانستند و گروه دیگر از روی کینه توزی نبرد می کردند. هنگامی که نبرد شدید شد، پنج مرد خوب روی از آسمان بر دشمنان ظاهر شدند. آنان بر اسبانی با لگام زرین سوار بودند و دو نفرشان یهودیان را رهبری کردند. یهودای مکابی میان آن دو تن جای گرفت. آنان نیز او را از هر سو با سلاح هایشان زیر پوشش گرفتند و به سلامت حفظ کردند. آن گاه تیرها و آذرخش هایی را به سوی دشمنان افکندند و آنان را در حالی که با وحشت و اضطراب نابینا شده بودند، کشتند.[38]

در نبردی دیگر:

هنگامی که یاران یهودا شنیدند که لیسیاس قلعه ها را محاصره کرده است، همراه مردم آه و ناله سر دادند و از خداوند خواستند تا فرشته شایسته ای را برای رهایی بنی اسرائیل بفرستد. یهودای مکابی پیش از همه سلاح برگرفت و دیگران را تشویق کرد که خود را برای فداکاری و یاری برادرانشان آماده کنند. آن گاه همه با اشتیاق پیش تاختند. پیشاپیش خود سواری سفیدپوش را دیدند که زره زرین خویش را تکان می داد. آنان همه خدای مهربان را ستودند و چنان شهامتی یافتند که نه تنها آماده نبرد با سربازان دشمن بودند، بلکه می توانستند با وحشی ترین حیوانات نیز بجنگند و از دیوا رهای آهنین بگذرند. بدین سان، آنان همراه یاوری از آسمان با سلاح هایشان جنگیدند؛ زیرا خداوند با آنان مهربان بود.[39]

اطاعت از رهبران آگاه و شجاع

به گواهی تاریخ، رهبران آگاه و شجاع، مردم خویش را در برابر تهاجم دشمن هدایت کرده، حماسه های به یادماندنی آفریده اند و سرانجام آنان را به پیروزی رسانده اند. یکی از این پیشوایان، متتیای کاهن است. آن گاه که یونانی مآبی از هر سو قوم یهود را تهدید می کرد، متتیای غیور در برابر ناهنجاری های دینی و اجتماعی با خود چنین گفت:

وای بر من! آیا در دورانی متولد شدم که باید نابودی مردم و ویرانی شهر
مقدس را ببینم؟ من نشسته باشم و دشمن بر شهر چیره شود؟ مکان مقدس
در چنگال دشمن گرفتار آید؟ معبد شهر همچون آدمی پست، خوار و ذلیل
شده، ظروف ارزشمندش در تبعید به غارت رفته است؛ پیر و جوان را
در شاهراه ها از دم شمشیر می گذرانند؛ کافران پیوسته این سرزمین را قطعه قطعه کرده و با غنایم آن ثروتمند شده اند؛ تمام زینت های نیکوی این سرزمین از
دست رفته است و زنان آزاده اش را به کنیزی برده اند؛ مکان مقدسی که آرمان و افتخار ما بود، ویران، و به دست بت پرستان بی حرمت و بدنام شده است. پس از این برای چه زندگی کنیم؟[40]

آن گاه متتیای کاهن در صدد چاره جویی برآمد و تصمیم گرفت در برابر تهاجم دشمن بایستد و مقاومت پیشه کند. مأموران شاه آن گاه که از مردم مودین می خواستند آداب شریعت را کنار بگذارند و برای زئوس خدای خدایان یونان قربانی کنند، از متتیا پرسیدند: «آیا تو برای انجام فرمان پادشاه پیشقدم نمی شوی؟ مردم، بزرگان یهودا و آنان که در اورشلیم باقی مانده اند، نیز چنین کرده اند. در این صورت تو و پسرانت از دوستان پادشاه می شوید و طلا و نقره و هدایای دیگر را به عنوان پاداش دریافت می کنید.[41]

پاسخ متتیا شنیدنی است:

اگر تمام مردم بندة پادشاه آنتیوخوس شوند و از حکم او اطاعت کنند و رسومی را که پدرانشان بر طبق آن عمل کرده اند، رها سازند، من همراه پسران و قبیله ام از شریعت اجداد خود که دست به دست به ما رسیده است، پیروی خواهیم کرد. خدا را سپاس؛ چرا خواست خدا را ناتمام بگذاریم و درخواست های او را با بی احترامی رها کنیم؟ ما به فرما ن های پادشاه گوش نمی دهیم و از شریعت خود به چپ و راست منحرف نمی شویم.[42]

متتیا نیز که رهبری آگاه و بی باک بود، مانند همة رهبران شجاع، قوم خود را به جانفشانی فراخواند و از آنان خواست در برابر ستمگران شجاع و گستاخ باشند. از این روی، گفت: «پس چرا شما از تهدید ستمگر می ترسید؟ شکوه او به پلیدی و کرم بدل خواهد شد. از منزلت بلند سلطنتی امروز وی فردا اثری نخواهد بود و به خاکی که از آن سر برآورده است، برخواهد گشت و همه نقشه هایش بر باد خواهد رفت. پسرانم، شجاع باشید و در جهت اهداف شریعت صف آرایی کنید تا نامتان پرآوازه گردد».[43]

متتیا و فرزندانش همراه خانواده هایشان رو به سوی بیابان نهادند. دشمن این گروه را نیروی چریکی کم اهمیتی می پنداشت؛ اما آنان چندین بار دشمنان خود را شکست دادند و از اورشلیم بیرون راندند. متتیای کاهن پس از مدتی درگذشت و در جایی به نام «مودین» دفن شد: «مرگ او در یکصد و چهل و ششمین سال[44] بود. فرزندانش او را در آرامگاه پدرانش در مودین به خاک سپردند و همة بنی اسرائیل بر او گریستند».[45]

پس از متتیا پسرش یهودای مکابی رهبری بنی اسرائیل را به دست گرفت و آنان را در مقابل هجوم فرهنگی و نظامی دشمن هدایت کرد. رهبری دلیرانه وی زبانزد خاص و عام بود: «یهودا قومش را عزیز کرد؛ سپر برگرفت و لباس رزم پوشید و در میدان های نبرد با شمشیر خود به یاری سپاه شتافت. همچون شیر حمله می کرد و مانند شیربچه ای بر طعمه فرود می آمد. وی شریران را تعقیب کرد و کسانی را که به قومش ستم روا داشته بودند، به آتش سپرد».[46]

پس از یهودا، برادرش یوناتان جنگ را شجاعانه ادامه داد و در راه دفاع از مرزهای عقیدتی یهود حماسه آفرید. پس از یوناتان فرزند دیگر متتیا، الیعازار نیز در راه رهایی سرزمینش جنگید و به شهادت رسید:

در آن روز، الیعازار پسر ساران چه کرد؟ در آن جا فیلی بود که با نشان های سلطنتی آذین بندی شده بود و برجی بلندتر از بقیه داشت. الیعازار پنداشت که پادشاه بر آن سوار است. وی برای رهایی سرزمینش و به دست آوردن شهرتی ماندگار تصمیم به جانبازی گرفت. الیعازار با شهامت به سوی آن فیل شتافت و در قلب سپاه، دشمن را از چپ و راست کشت. سربازان پادشاه را از هر سو به زمین افکند تا این که به آن فیل رسید و در میان پاهایش خزید. وی فیل را از پای درآورد و خود نیز زیر دست و پای آن نقش بر زمین شد و در همان جا جان داد.[47]

سرانجام شمعون آخرین فرزند متتیا موفق شد یهودیان را به پیروزی کامل برساند. بدین سان، مکابیان با رهبری شجاعانه خویش توانستند ملت یهود را در برابر سختی های طاقت فرسا به مقاومت وادارند و نقش برجسته و تعیین کنندة رهبری را در مقطعی از تاریخ به خوبی نشان دهند.

3. اسوه سازی

یکی از روش های رویارویی با تهاجم فرهنگی، ارائه اسوه هایی برای پیروی است. کسانی که در راه کمال گام نهاده اند و منزلگاه هایی از جادة رشد را پیموده اند، قهرمانانی هستند که می توانند نمونه های مناسبی برای دیگران باشند. مردم و به ویژه جوانان می توانند رفتار، کردار و گفتار آنان را سرمشق خویش قرار دهند. یکی از وظایف مهم رهبران و فرهیختگان جامعه، شناساندن اسوه هاست.

در نهضت مکابیان، متتیای کاهن نیز در آخرین وصایای خود به این مهم پرداخت و قهرمانان و اسوه ها را به قوم خویش معرفی کرد:

رفتار و کردار پدران را سرمشق خود قرار دهید تا شکوهمند و جاودان شوید. بنگرید چگونه ابراهیم امتحان شد و از آزمایش ها سربلند بیرون آمد. به یاد آورید که چگونه یوسف در تنگناها نیز به فرمان خدا وفادار ماند تا سرانجام خدا وی را فرمانروای سراسر مصر کرد. پدر ما فینحاس نیز سرسختانه از شریعت دفاع کرد تا به کهانت ابدی رسید. یوشع به سبب وفاداری اش به دستورهای خدا داور بنی اسرائیل شد و کالیب مردم را دلداری داد و به سرزمین پهناوری دست یافت. داود که قلبی مهربان داشت، سلطنت ابدی را به ارث برد. ایلیا نیز که به دفاع از شریعت برخاسته بود، به آسمان صعود کرد و چون حننیا، عزریا و میشائیل ایمان آوردند، بر آتش چیره شدند. دانیال به دلیل بی گناهی اش از کام شیرهای وحشی نجات یافت.[48]

الیعازار پسر متتیا نیز با گفتار و کردار خود اسوة مناسبی برای جوانان شد. آن گاه که او را برای خوردن گوشت خوک در تنگنا قرار دادند، گفت: «... سزاوار است با شهامت از این زندگی بگذرم و به سوی مرگ بشتابم و این برای جوانان نمونة خوبی خواهد شد تا مرگ شرافت مندانه را در راه شریعت مقدس برگزینند».[49]

4. غیرت دینی

یکی از سدهای محکم در برابر گسترش فرهنگ بیگانه، غیرت دینی است. غیرت دینی آنگاه که مقام با بصیرت و رعایت موازین شرعی و اخلاقی باشد، سپری فولادین است که از احکام شریعت در برابر تهاجم های دشمن دفاع می کند. این سپر باید به دست رهبران صیقل داده شود تا هنگام نیاز به کار آید. غیرت دینی متتیای کاهن، مثال زدنی است. هنگامی که مردی یهودی در برابر چشم همگان خواست بر مذبح مودین برای خدایان دروغین قربانی کند، خشم سراسر وجود متتیا را فراگرفت: «غیرت دینی وی به گونه ای شعله ور شد که عنان اختیار از کف داد و آن مرد را روی مذبح به قتل رساند. همچنین او مأمور پادشاه را که مذبح را به ویرانی کشانده و مردم را وادار به قربانی برای بت ها کرده بود، کشت».[50]

متتیای کاهن در آخرین روز های زندگی این گونه به پسرانش وصیت کرد: «اکنون روزگار به کام ستمگران و کفرگویان است و ما سختی ها و گرفتاری های تلخی را پیش روی داریم. این گواه خوبی است بر این که شما باید عاشق شریعت باشید و غیورانه از آن دفاع و در راه پیمان پدرانتان جانفشانی کنید».[51] همچنین متتیا به فرزندانش چنین گفت: «پسرانم! شجاع باشید و در جهت اهداف شریعت صف آرایی کنید تا نامتان پرآوازه گردد .... تمام دوستداران شریعت را گرد آورید و سرزمین خویش را آزاد کنید».[52]

نمونه های دیگری نیز از غیرت دینی در میان قوم موحد یهود دیده شده است:

باری، یکی از مشایخ اورشلیم به نام رازیس که به هموطنان خویش عشق می ورزید، نزد نکانور متهم شد. وی فردی خوشنام بود که به خاطر مهربانی اش به «پدر یهودیان» شهرت داشت: زیرا در روزگاران گذشته که یهودیان با بیگانگان پیوندی نداشتند، رازیس به یک یهودی غیور مشهور بود و بی باکانه جسم و جانش را با شور و هیجان در راه دین یهود به خطر می انداخت. آن گاه که نکانور خواست خشم درونی خویش را نسبت به یهودیان آشکار کند، بیش از پانصد مرد جنگی را برای دستگیری رازیس روانه کرد؛ زیرا او می پنداشت با دستگیری رازیس آسیب بزرگی به یهودیان می رساند. هنگامی که سپاهیان در پی تصرف قلعه برآمدند و خواستند دروازه آن را بشکنند و فرمان دادند آتشی برای سوزاندن آن فراهم شود. رازیس که از هر سو در محاصره بود، خود را بر شمشیرش انداخت. او مرگ دلیرانه را برگزید تا به چنگ انسان های تبهکار نیفتد و مورد دشنام قرار نگیرد و همین سزاوار اصل و نسب شریفش بود. جمعیت به سوی درها یورش بردند. او که به دلیل شتاب ضربه اش کاری نشده بود، جسورانه به بالای دیوار پرید و خودش را مردانه میان انبوه آنان انداخت. آنان به سرعت خود را کنار کشیدند. در نتیجه، فضایی پدید آمد و رازیس میان آن مکان خالی افتاد. با وجود این، او که هنوز اندک رمقی داشت و از خشم برافروخته بود، برخاست و گْرچه خونش همچون فواره می جوشید و جراحاتش دردناک بود، به میان جمعیت پرید و بر صخرة تندی ایستاد. او که خونش به آرامی روان بود، روده های خود را بیرون کشید و در دست هایش گرفت. سپس آنها را به سوی جمعیت پرتاب کرد و در حالی که خداوندِ روح و زندگی را می خواند و از او می خواست تا دوبارة به او روح و زندگی بخشد، جان به جان آفرین تسلیم کرد.[53]

5. روحیة شهادت طلبی

یکی از راه هایی که در نهضت مکابیان برای رویارویی با تهاجم فرهنگی و نظامی برگزیده شد، مقاومت سرسختانه در برابر یورش دشمن بود. این مقاومت ها حماسه های خونین آفرید و به شهادت مؤمنان انجامید. در اینجا به سه نمونه اشاره می کنیم:

الف. از جان گذشتگی الیعازار

الیعازار پیرمردی خوش سیما و از کاتبان و آموزگاران شریعت بود. وی را برای خوردن گوشت خوک در فشار گذاشتند. او گوشت را از دهان خود بیرون انداخت و پذیرای شکنجه و عذاب شد و بدین سان، مرگ شرافتمندانه را بر زندگی نکبت بار برگزید. او همچون کسانی که در مبارزه پایدارند، هیچ گاه راضی نشد به دلیل دل بستگی به زندگی دنیا، به غذای نجس لب بزند. آنان که با الیعازار آشنایی داشتند و کارگزار این مراسم بودند، به وی پیشنهاد کردند از غذای پاکیزة خود بخورد، ولی وانمود کند که از قربانی های پادشاه است. در این صورت، وی از مرگ نجات می یافت و از احترام همه برخوردار می شد. الیعازار اندیشید و آن گونه که سزاوار سالمندی، موی سفید و رفتار نیکویش از دوران جوانی بود و شریعت مقدس خدا نیز آن را طلب می کرد، در پاسخ گفت:

مرا بی درنگ به گورستان برید؛ زیرا اگر پنهان کاری کنم، بسیاری از جوانان می پندارند که الیعازارِ نودساله به آیین بیگانگان گرویده است و این زیبندة پیری همچون من نیست. شایسته نیست دوران پیری خویش را در آرزوی زندگی طولانی تر با ننگ سپری کنم و با نفاق و دوروییِ خود، جوانان را فریب دهم. در این صورت، از کیفر بشری رهایی می یابم، اما در مرگ و زندگی گریزی از عذابِ خدای توانا نیست. از این روی، سزاوار است با شهامت از این زندگی بگذرم و به سوی مرگ بشتابم و این برای جوانان نمونة خوبی خواهد شد تا مرگ شرافت مندانه را در راه شریعت مقدس برگزینند.

پس از این سخنان، الیعازار بی درنگ روانة شکنجه گاه شد. آنان که تا اندکی پیش با وی به نرمی رفتار می کردند، اکنون می پنداشتند او همچون دیوانگان سخن می گوید. از این روی، از وی بیزار شدند. الیعازار که از درد تازیانه ها می نالید، در آستانه مرگ گفت: «خداوند دانا می داند که من می توانستم خود را از مرگ نجات دهم؛ اما به دلیل ترس از او، همة رنج ها را با خشنودی به جان خریدم». بدین سان، الیعازار مرد. مرگ وی نه تنها برای جوانان، بلکه برای همه قومش نمونه ای از شرافت و یادگاری از فضیلت بود.[54]

ب. شهادت مادر و هفت فرزند وی

در رویدادی دیگر، هفت برادر همراه مادرشان دستگیر شدند. پادشاه آنان را وادار کرد تا بر خلاف شریعت گوشت خوک بخورند. آنان از این کار سر باز زدند. از این روی، با تازیانه و چیزهای دیگر مجازات شدند. در آغاز یکی از آنان گفت: «از ما چه می خواهی؟ ما آماده شهادتیم و شریعت پدرانمان را هیچ گاه زیر پا نخواهیم گذاشت». آن گاه پادشاه خشمگین شد و فرمان داد تابه ها و دیگ های بزرگ را بر آتش نهند. ظرف ها بی درنگ آماده و داغ شد. پادشاه فرمان داد تا زبان و اعضای نخستین کسی را که لب به اعتراض گشوده بود، پیش چشم مادر و برادرانش ببرند. هنگامی که تمام اعضای او را بریدند، پادشاه فرمان داد او را زنده زنده در تابه ها بر روی آتش سرخ کنند. در حالی که بوی سوخته شدن همه جا را آکنده بود، مادر و برادران یکدیگر را به مرگ شجاعانه تشویق می کردند و می گفتند: «خداوند ما بر ما می نگرد و او غمگسار ماست؛ همان طور که موسی در سرودش در برابر همه چنین گواهی داد: خداوند قوم خود را داوری خواهد نمود و از بندگان خود تسلی خواهد یافت».[55] پس از این که برادر اول بدین سان از دنیا رفت، نوبت به برادر دوم رسید. آنان وی را در حال استهزا برای شکنجه آوردند. هنگامی که پوست سرش را می کندند، از وی پرسیدند آیا پیش از جدا شدن همة اعضایت حاضری گوشت خوک بخوری؟ وی به زبان بومی[56] پاسخ داد: هرگز. از این روی، او را نیز همچون برادرش شکنجه دادند. او در نفس های آخر به پادشاه گفت: «تو می توانی از روی ستم این زندگی زودگذر را از ما بگیری؛ اما پادشاه جهان به کسانی که در راه شریعتش می میرند، زندگی جاودانه خواهد بخشید». آن گاه برادر سوم را آوردند. هنگامی که او را استهزا می کردند و در تنگنا قرار می دادند، وی برای نشان دادن آمادگی دست هایش را مردانه دراز کرد و زبانش را بی درنگ بیرون آورد و دلیرانه گفت: «همة این اعضا را از خدای آسمان دارم و آنها را در راه شریعتش ناچیز می شمارم و امیدوارم او آنها را دوباره به من بازگرداند». تا آنجا که پادشاه و همراهانش از دلیری مرد جوان که شکنجه را به هیچ انگاشته بود، شگفت زده شدند. پس از اینکه این مرد کشته شد، آنان برادر چهارم را نیز به این شیوه شکنجه کردند و چهره اش را از زیبایی انداختند. هنگامی که آماده مرگ می شد، به پادشاه گفت: «چه نیکوست که آدمی به دست مردم کشته شود؛ این امید که خداوند دوباره او را برانگیزد؛ اما تو هرگز رستاخیزی نخواهی داشت».[57] پس از آن، پنجمی را نیز آوردند و چهره اش را از زیبایی انداختند. آن گاه او به پادشاه رو کرد و گفت: «تو بر انسان ها توانایی داری؛ اما سرانجام نابود خواهی شد و آنچه را بخواهی، می کنی و نمی اندیشی که قوم ما، برگزیدة خداست. اندکی درنگ کن و قدرت بی انتهای او را بنگر که چگونه تو و نسلت را مجازات خواهد کرد».[58] آن گاه برادر ششمی را آوردند. او که آمادة مرگ بود، به پادشاه گفت: «بی سبب خود را فریب مده. این سختی ها به خاطر نافرمانی هایی است که در برابر خدا انجام داده ایم. از این روی، این کارهای شگفت بر ما انجام می شود. اما اکنون که روزگار به کام توست، مپندار که می توانی هماورد خدا گردی و از مجازات وی رها شوی». شگفت انگیزتر از همه، مادر آنان بود که سزاوار است از او به نیکی یاد شود. وی با جرئت و دلیری شایسته با امیدی که به خدا داشت، شهادت هفت پسرش را در یک روز پذیرا شد. او که از روح شجاعت لبریز بود، هر یک از آنان را به زبان بومی خود تشویق می کرد و عواطف مادرانة خویش را با غرور مردانه درمی آمیخت. وی به فرزندانش گفت: «نمی توانم بگویم شما چگونه در رحم من جای گرفتید؛ زیرا من نه روح به شما بخشیدم و نه زندگی و اعضای هیچ یک از شما را من نساختم. بی شک، آفرینندة جهان که آدمی را پدید آورد و آغاز هر چیز را بنا نهاد، به دلیل جانفشانی شما در راه شریعتش با رحمت خود روح و زندگی را دوباره به شما خواهد بخشید». آنتیوخوس پنداشت که با سخنان آن زن، خوار و سبک شده است. از این روی، به کوچک ترین برادر روی کرد و به تشویق وی پرداخت و با سوگند به او اطمینان داد که اگر از شریعت پدران خود دست بردارد، وی را ثروتمند و خوشبخت خواهد کرد و از دوستان نزدیک خود قرار داده، به مقام های بلند خواهد گمارد. جوان روی از سخنان پادشاه برتافت. آن گاه پادشاه مادرش را فراخواند و او را تشویق کرد تا پسر جوانش را از مرگ نجات دهد. پس از سخنان فراوان پادشاه، مادر وعده داد که دیدگاه فرزندش را تغییر دهد. مادر در حالی که پادشاه ستمگر را به تمسخر می گرفت، به روی پسرش خم شد و به زبان بومی سرزمین خود به او گفت:

پسرم! به من رحم کن. تو را نه ماه در شکم حمل کردم و سه سال شیر دادم. تو را پروردم و به این سن و سال رساندم و با رنج آموزش دادم. پسرم! از تو می خواهم به آسمان و زمین و آنچه بین آنهاست، به خوبی بنگری و دریابی که خدا آنها را از نیستی به هستی آورده است. آدمی را نیز این گونه آفرید. از این پادشاه ستمگر نهراس و با پذیرش مرگ، شایستگی برادری خود را با آن شهیدان اثبات کن تا بار دیگر به لطف خداوند تو را همراه برادرانت در جهان دیگر در آغوش گیرم.

هنوز سخن مادر پایان نیافته بود که جوان گفت:

منتظر چه هستید؟ من هرگز از فرمان پادشاه پیروی نخواهم کرد؛ بلکه فرمانبردار شریعتی خواهم بود که به دست موسی به نیاکان مان داده شده است و تو که
هر شرارتی را بر عبرانیان روا داشتی، هرگز از دست خدا نخواهی گریخت؛ ما همة این سختی ها را به سبب گناهان مان به دوش می کشیم و گرچه خدای زنده
برای مدت کوتاهی بر ما خشم گیرد و ما را سرزنش و ادب کند، بار دیگر
با بندگانش از روی لطف رفتار خواهد کرد؛ اما تو، ای کافر که از همه شریرتری، خود را بی دلیل برتر از دیگران مپندار و با آرزوهای واهی مغرور مباش؛ زیرا
تو هنوز از داوری خدای توانا که همه چیز را می نگرد، نگریخته ای؛ زیرا
برادران ما برای مدتی کوتاه درد و رنج را پذیرفتند و در راه پیمان خداوند
برای زندگی جاوید کشته شدند. اما تو به سبب تکبر و غرورت با داوری عادلانه خدا مجازات خواهی شد. من نیز مانند برادرانم جسم و جانم را فدای شریعت پدرانم می کنم و از خدا می خواهم هرچه زودتر لطف و رحمتش را بر قوم ما بفرستد و تو را با درد و رنج ها همراه کند تا بگویی که خدایی جز خدای یکتا نیست. امید است که من و برادرانم آخرین کسانی از قوم مان باشیم که خشم عادلانة خدای توانا بر آنان فرود می آید.

پادشاه که به سخره گرفته شده بود، بسیار خشمگین شد و او را بدتر از دیگر برادرانش شکنجه کرد؛ این گونه آن مرد بی گناه با اعتماد کامل به خداوند از دنیا رفت. سرانجام پس از همة پسران مادر آنان نیز کشته شد.[59]

ج. جانبازی زنان

پادشاه آنتیوخوس اپیفانوس به بنی اسرائیل فرمان داد: «پسران را بدون ختنه باقی گذارند و روح پاکشان را با آدابی ناپسند آلوده کنند تا شریعت به فراموشی سپرده شود و احکام خدا دگرگون گردد. هر کس از این فرمان سرپیچی کند، کشته خواهد شد».[60] مادرانی این فرمان را نادیده گرفتند. مأموران شاه نیز در اجرای فرمان اخیر او کوتاهی نکردند و آن گونه که دستور داده بود: «دو زن که فرزندان خود را ختنه کرده بودند، دستگیر شدند. کودکانشان را به سینه های آنان آویختند و در شهر گرداندند؛ سپس آنان را از برج و باروی شهر به زیر افکندند».[61]

6. هم پیمانی با دیگران بر اساس احترام متقابل

جامعة بشری از اقوام گوناگونی تشکیل شده است؛ همان گونه که افراد به یکدیگر نیازمندند، اقوام نیز به یکدیگر نیاز دارند. این نیاز زمانی بیشتر احساس می شود که برای فرد یا جامعه مشکلی پیش آید. هرگاه قومی در معرض تهاجم دشمن قرار گیرد، می تواند با کمک دیگران نقاط آسیب پذیر خود را کاهش دهد و به دفاع از خویش برخیزد. یک قوم زمانی خواهد توانست روی پای خویش بایستد که از همة امکانات بهره گیرد. یکی از روش های بهره گیری از امکانات، هم پیمانی با بیگانگانی است که به دشمنان دست یاری نداده اند و اگر با آنان عهدی بسته شود، در پیمان خود وفادار می مانند. این سیاست سبب می شود دشمن در پیاده کردن اهداف خائنانة خود با موانع بزرگی روبه رو شود.

در عصر مکابیان نیز هنگامی که یهودا شنید رومیان ملتی بزرگ و قابل اعتماد هستند،[62] دو نفر را برای بستن پیمان دوستی نزد آنان فرستاد:

تا با کمک آنان آتش شرارت یونانیان را که بنی اسرائیل را به بدترین شکلی به بردگی کشیده بودند، خاموش کند. آن دو در یک سفر طولانی به روم رسیدند و در مجلس شورای رومیان حاضر شدند و گفتند: ما را یهودا و برادرانش و قوم یهود نزد شما فرستاده اند و آمده ایم با شما پیمان صلح و دوستی ببندیم تا ما را در شمار دوستان و هم پیمانان خود قرار دهید. رومیان از این سخنان به گرمی استقبال کردند و این متن پیامی است که آنان بر الواح برنجین نگاشتند و آن را به سوی اورشلیم فرستادند تا بیانگر پیمان صلح و دوستی آنان با یهودیان باشد: توفیق و کامیابی در خشکی و دریا از آن رومیان و یهودیان و جنگ و دشمنی برای همیشه از آنان دور باد. هر گاه جنگی در روم یا در سرزمین یکی از هم پیمانانش رخ دهد، قوم یهود باید با همة توان آن گونه که شایسته است، به دفاع از آنان برخیزد و از هرگونه کمک غذایی و مالی و در اختیار گذاشتن سلاح و کشتی به دشمنان بپرهیزند و همان طور که رومیان دوست دارند، بدون هیچ چشم داشتی بر این پیمان وفادار بمانند. همچنین اگر یهودیان مورد تهاجم قرار گیرند، رومیان باید آن گونه که سزاوار است با همة توان خویش به یاری آنان بشتابند و از هرگونه کمک غذایی و مالی و در اختیار گذاشتن سلاح و کشتی به دشمنان یهود خودداری کنند و صادقانه بر این پیمان وفادار بمانند. این پیمانی است بین رومیان و یهودیان. هر گاه یکی از دو طرف بخواهد بر این پیمان چیزی بیفزاید و یا از آن بکاهد، باید با رضایت طرف دیگر باشد و هرچه بدین سان، افزوده یا کاسته شود، لازم الاجرا خواهد بود.[63]

نتیجه گیری

قیام یهودیان یکتاپرست به رهبری مکابیان چنان گسترش یافت که پادشاه سلوکی آنتیوخوس چهارم نتوانست آن را سرکوب کند. با آغاز این نهضت، جنبش نیرومند ضد یونانی فلسطین را فراگرفت و نفوذ سلوکیان کاهش یافت. از خاندان مکابیان، شمعون موفق شد، استقلال یهود را به دست آورد و در سال 142 ق.م به فرمانروایی برسد. فرزندان وی هورکان، اریستوبول و الکساندر، فرمانروایی را با کهانت جمع کردند.

با حاکمیت مکابیان، یهودیان در رعایت آداب و سنن قومی خود آزادی پیدا کردند. استقلال داخلی یهود تأمین شد و زبان عبری از نو رواج یافت. مردم از کسانی که با دین و قوم بیگانه بودند، فاصله گرفتند.[64] در این دوره، یهودیان به دو فرقه تقسیم شدند:

1. فریسیان؛ افراد این فرقه در برابر یونانی مآبی ایستادند و با طرفداری از حاکمان مکابی به دین سنتی یهود وفادار ماندند. آنان نه تنها معتقد بودند آداب دین یهود باید مطابق شریعت موسی انجام شود، بلکه برای احادیث شفاهی نیز اهمیت قائل شدند.

2. صدوقیان؛ این فرقه که به کاهنی به نام «صادوق» منسوب بود، روایات قوم یهود را قبول نداشت؛ از اندیشه های یونانی تأثیر می گرفت و قیامت را انکار می کرد.

جنگ و نزاع بین این دو گروه حکومت صدسالة حشمونیان (مکابیان) را ضعیف کرد و زمینه را برای سلطه رومیان فراهم آورد. سرانجام یکی از سرداران رومی به نام «پومپه» بخشی از سوریه را در سال 63 ق.م از حاکمیت مکابیان درآورد. فاصلة سال های 63 ق.م تا 142 ق.م یعنی دوران استقلال یهود «دوره مکابیان» نامیده می شود.[65] نام نیک مکابیان همچنان باقی است و کتاب هایی به نام آنان موجود است و کمتر دایرةالمعارفی یافت می شود که از جانبازی های ایشان سخن نگفته باشد.

ضمیمه شماره 1

ضمیمه شماره 2

منابع

ـ بی ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمة علی اصغر حکمت، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372.

ـ ممتحن، حسین علی، کلیات تاریخ عمومی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ج 1.، 1370.

ـ اولیری، دلیسی، انتقال علوم یونانی به عالم اسلام، ترجمة احمد آرام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1374.

ـ دولاندلن، ش، تاریخ جهانی، ترجمة احمد بهمنش، تهران، دانشگاه، ج 1، 1367.

ـ نیلسون دوبواز، تاریخ سیاسی پارت "اشکانیان، ترجمة علی اصغر حکمت، 1342.

ـ دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمة جمعی از مترجمین، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، چ سوم، 1370.

ـ جرج ولز، هربرت، کلیات تاریخ، ترجمة مسعود رجب نیا، 1366، ج 2.

ـ اپوکریفای عهد عتیق، ترجمة عباس رسول زاده و جواد باغبانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره، 1383.

ـ کتاب مقدس، ترجمة دکتر بروس، انجمن پخش کتب مقدسه، ایلام، انتشارات ایلام، چ سوم، 2002..

The Parallel Apocrypha - Edited by John R. Kohlenberger III، Oxford University Press.

* عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره. دریافت: 19/11/88 ـ پذیرش: 25/12/88

[1]. Hellas.

[2]. Hellenism.

[3]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمة جمعی از مترجمین، ج 2، ص 646.

[4]. هربرت جرج ولز، کلیات تاریخ، ج 1، ص 481.

[5]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 2، ص 646.

[6]. هربرت جرج ولز، کلیات تاریخ، ج 1، ص 170.

[7]. دلیسی اولیری، انتقال علوم یونانی به عالم اسلام، ص 33.

[8]. همان، ص 66.

[9]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ص156.

[10]. ر.ک: ضمیمه شماره 1.

[11]. ر.ک: ضمیمه شماره 2.

[12]. بی ناس جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمة علی اصغر حکمت، ص 544.

[13]. The Septuagint.

[14]. در شریعت یهود خوک حیوان نجسی است که برای طعام و قربانی نمی توان از آن استفاده کرد.

[15]. در قرن هجدهم موج تازه ای در میان یهودیان اروپای شرقی به نام حسیدیم پیدا شد.

[16] . یعنی چکش به دست.

[17]. دوم مکابیان 4: 14ـ15.

[18]. مقصود همان آنتیوخوس چهارم است که بین سال های 175 تا 164 ق.م فرمانروایی کرد.

[19]. اول مکابیان 1: 12ـ14.

[20]. وی نماینده گروهی بود که اعضای آن طرفدار رواج فرهنگ یونانی در سرزمین یهودا بودند. یاسون تغییریافته نام عبری یشوع است. همین تغییر نام گرایش یاسون به فرهنگ یونانی را نشان می دهد.

[21]. مرکز حکومت سلوکیان در کنار رود ارونتس در جنوب ترکیه امروزی.

[22]. دوم مکابیان 4: 9ـ10.

[23]. همگان در این ورزشگاه با بدنی عریان تمرین و ورزش می کردند.

[24]. مقصود کلاه هِرمِس است. (در نگاره­ها هرمس، خدای ورزش، با کلاهی بالدار نمایان می­شود.)

[25]. دوم مکابیان 4: 9ـ12.

[26]. در شریعت یهود خوک حیوان نجسی است که برای خوراک و قربانی نمی­توان از آن استفاده کرد. (ر.ک: لاویان 11: 7ـ8).

[27]. برابر با دسامبر 167 ق.م.

[28]. مقصود زئوس خدای یونانیان است.

[29]. اول مکابیان 1: 43ـ57.

[30]. تاریخ تمدن، ج2، ص651.

[31]. دوم مکابیان 6: 4ـ5.

[32]. اول مکابیان 1: 58ـ59.

[33]. یکی از احکام دهگانه خدا به حضرت موسی علیه السلام گرامی­داشت شنبه است (خروج 20: 8ـ11). قوم یهود این
روز را گرامی داشته، از کار دست می کشیدند و حتی در برابر تهاجمات نظامی دشمن از خود دفاع نمی کردند.
(دوم مکابیان 6: 11).

[34]. دوم مکابیان 6: 6.

[35]. اول مکابیان 2: 61.

[36]. ر.ک: دوم مکابیان 8: 23.

[37]. اول مکابیان 3: 47ـ53.

[38]. دوم مکابیان 10: 28ـ30.

[39]. دوم مکابیان 11: 6ـ10.

[40]. اول مکابیان 2: 7ـ13.

[41]. اول مکابیان2: 18.

[42]. اول مکابیان 2: 19ـ22.

[43]. اول مکابیان 2: 62ـ64.

[44]. سال اسکندری، برابر با 166 ق.م.

[45]. اول مکابیان 2: 70.

[46]. اول مکابیان 3: 3ـ5.

[47]. اول مکابیان 6: 43ـ46.

[48]. اول مکابیان 2: 51ـ60.

[49]. دوم مکابیان 6: 27ـ28.

[50]. اول مکابیان 2: 24ـ25.

[51]. اول مکابیان 2: 50.

[52]. اول مکابیان 2: 64ـ 67.

[53]. دوم مکابیان 14: 37ـ46.

[54]. دوم مکابیان 6: 18ـ31.

[55]. عبارت نقل شده با تورات عبری سازگار است؛ اما در ترجمه­های فارسی تورات آمده است: زیرا خداوند قوم خود را داوری خواهد نمود و بر بندگان خویش شفقت خواهد کرد... (تثنیه 32: 36).

[56]. مقصود زبان آرامی است.

[57]. برخی از یهودیان معتقد بودند که رستاخیز مخصوص نیکوکاران است.

[58]. مقصود مجازاتی است که در همین جهان بر آنتیوخوس و فرزندانش وارد شد. ر.ک: دوم مکابیان 14: 2.

[59]. دوم مکابیان 7: 1ـ41.

[60]. اول مکابیان 1: 51ـ52.

[61]. دوم مکابیان 6: 10.

[62]. قس. اول مکابیان 8: 2ـ16.

[63]. اول مکابیان 8: 18ـ30.

[64]. دلیسی اولیری، انتقال علوم یونانی به عالم اسلام، ص63.

[65]. بی ناس جان، تاریخ جامع ادیان، ص544.