خاستگاه هند و اروپایی آموزة رواقی آتش‌سوزی سرانجام
/ استادیار گروه تاریخ دانشکدة ادبیات دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران. / t.hosseini@alzahra.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Eliade, Mircea. (2013). Perspectives on Myth. Translated by Jalal Sattari. Tehran: Toos Publishing.
- Bundahishn. (2016). Farvardin Dadgahi. Translated by Mehrdad Bahar. Tehran: Toos Publishing.
- Mazdapour, Katayoun, Zarshenas, Zohreh, Gashtasp, Farzaneh, Salimi, Mina, Qalizadeh, Khosrow, and Namiriyan, Katayoun. (2015). Religions and Sects in Ancient Iran. Tehran: SAMT.
- Sabouri, Narges Banu and Amouzgar, Zh. (2011). A Medical Book According to the Third Book of Dinkard. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
- English
- Agostini, Domenico., Thrope, S. (2020). Bundahišn. London: Oxford.
- Algra, Keimpe. (2003). “Stoic Theology,” in Inwood, Brad (ed.), The Cambridge Companion to Stoics, USA: Cambridge University. pp. 153-179.
- Álvarez-Pedrosa, Juan Antonio. (2021). Sources of Slavic Pre-Christian Religion. Leiden: Brill.
- Atharvaveda. (1905). William D. Whitney, Vol. 2, USA: Harvard University.
- Beekes, R. S. P., van Beek, L. (2010). Etymological Dictionary of Greek. Leiden: Brill.
- Burnet, J. (1892). Early Greek Philosophy. London: A & C Black.
- Burkert, W. (1983). "Apokalyptic im Früen Griechentum" in D. Hellholm, Apocalypticism in the Mediterranean, Sweden: Uppsala. pp. 235-255.
- Burkert, W. (1987). Greek Religion; Archaic and Classical. USA: Wiley-Blackwell.
- Burkert, W. (1972). Lore and Science in Ancient Pythagoreanism. tr. E. Minar, USA: Harvard University.
- Bernays, J. (1869). Die Heraklitischen Briefe, W. Hertz.
- Boyce, Mary. (1975). A History of Zoroastrianism. Vol. 1, Brill.
- Brieger, A. (1904). “Die Grundzüge der heraklitischen Physik”, Hermes, xxxix. 182-223.
- Brisson, Luc. (1982). Platon; les mots et les mythes. Paris: F. Maspero.
- Censorinus. (1843). Livre de Censorinus sur le jour natal. Paris.
- Carey, John. (1996). “Saint Patrick, Druids and the End of World,” The History of Religions, Vol. 36, No. 1, (42-53).
- Chroust, A. H. (1973). “The Great Deluge in Aristotle's on Philosophy”, in L'Antiquité Classique, 42, pp. 113-122.
- Cohn, N. (1993). Cosmos, Chaos, and World, Ancient Roots of Apocalyptic. USA: Yale University.
- Collins, John J. (2007). "Cosmology: Time and History," in Sarah I. Johnston, Ancient Religions, USA: Harvard University, (59-71).
- Crawley, A. E. (1914). "Fire, Fire-Gods," In Hastings, J, Encyclopedia of Religion and Ethics, Vol. 6, New York: Routledge (26-30).
- Creuzer, Georg Friedrich. (1840). Symbolik und Mythologie der alten Volker, Bd. II. Leipzig: Drwk Verlag.
- Cicero. (1997). De natura deorum V. Walsh, London: Oxford University.
- Cumont, Franz. (1934). "La fin du monde selon les mages occidentaux," RHR 52, pp. 29-96.
- De Vries, Jan. (1970). Altgermanische Religionsgeschichte. Band 2, Berlin: Walter de Gruyter.
- De Vries, Jan. (1933). The Problem of Loki. Helsinki: SSF.
- Diggle, James. (1970). Euripides, Phaethon. USA: Cambridge University.
- Dottin, G. (1912). "Cosmogony and Cosmology Celtic," in Hastings, James, Encyclopedia of Religion and Ethics, Vol. 4, New York: Routledge (138-139).
- Dobroruka, Vicente. (2012). "Hesiodic reminiscences in Zoroastrian Hellenistic apocalypses," BSOAS (2012). Vol. 75, No. 2, pp. 275-295.
- Duchesne-Guillemin, J. (1963). "Heraclitus and Iran," History of Religions summer (1963). Vol. 3, No. 1, pp. 34-49.
- Faulkes, Anthony. (1995). Snorri Sturluson Edda. London: J. M. Dent & Tuttle.
- Ferguson, Everett. (1993). Backgrounds of Early Christianity. USA: Eerdmann.
- Flower Smith, K. (1908). "Ages of Worlds," In Hastings, James, Encyclopedia of Religion and Ethics, Vol. 1, New York: Routledge.
- Finkelberg, A. (1998). "On Cosmogony and Ecpyrosis in Heraclitus," The American Journal of Philology, summer (1998). Vol. 119, No. 2, pp. 195- 222.
- Fishman, S. (1962). "Lassalle on Heraclitus Ephesus," Journal of the History of Ideas, Jul. - Sep. (1962). Vol. 23, No. 3, pp. 379-391.
- Frey, Jörg. (2016). “Fire and Water? Apocalyptic Imagination and Hellenistic Worldview in 2 Peter," in J. Baden, H. Najman, E. Tigchelaar, Sibyls, Scriptures, and Scrolls, Leiden: Brill (451-472).
- Gamkrelidze, T. V., Ivanov, V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans. Berlin: de Gruyter.
- Gazis, George A. (2021). “Beyond the stream of the Ocean: Hades, the Aethiopians and the Homeric eschata” in Eschatology in Antiquity; Forms and Functions, Ed. H. Marlow, K. Pollmann, and H. Van Noorden, New York: Routledge (158-198).
- Hahm, David E. (1977). The Origins of Stoic Cosmology. USA: Ohio University.
- Harrill, Albert. (2010). "Stoic Physics, the Universal Conflagration, the Eschatological Destruction of the Ignorant and Unstable in 2 Peter," in T. Rasimus, Stoicism in Early Christianity, USA: Baker Pub (115-140).
- Haudry, Jean. (2010). "Cosmic Religion of Indo-Europeans" in Jazayery, M. A., Werner Winter, Languages and Cultures, Studies in Honor of Edgar C. Polomé, Berlin: De Gruyter, (225-234).
- Hêliand, Text and Commentary. (2002) James E. Cathey (ed.), USA: West Virginia University.
- Hicks, R. D. (1910). Stoic and Epicurean. New York: Scribner’s Son.
- Homer. (1978). Iliad, urraty, A. T., Wyatt, W. F., Vol. 1, Books 1-12, Harvard University: Loeb.
- Homer. (1995). Odyssey, T. Murray, George E. Dimock, Vol. I, Books 1-12, Harvard University: Loeb.
- Hyginus. (2002) Fabulae, Peter K Marshall, Berlin: de Gruyter.
- Huffman, C. A. (1993). Philolaus of Croton. USA: Cambridge University.
- Humbach, H. (1991). The Gāthās of Zarathushtra, 2 Vols, Heidelberg: Carl Winter.
- Humbach, H., Ichaporia, P. (1994). The Heritage of Zarathushtra. A New Translation of His Gāthās, Heidelberg: Carl Winter.
- Kahn, Charles H. (1981). The Art and Thought of Heraclitus. USA: Cambridge University.
- Kirk, G. S. (1959). "Ecpyrosis in Heraclitus Comments," Phronesis (1959). Vol. 4, No. 2, pp. 73-76.
- Kirk, G. S., Raven, J. E. (1957). The Presocratic Philosophers. USA: Cambridge University.
- Kreyenbroek, Ph. (2002). "Millennialism and Eschatology Zoroastrian Tradition," in Amanat and Bernhardsson, Imagining the End, Vision of Apocalypse, USA: I. B. Tauris.
- Krümpel, Thomas. (2021). “Ragnarök: Prophecies and Notions of the End Time in Old Norse Religion,” in Hans-Christian Lehner, The End(s) of Time(s) Apocalypticism, Leiden: Brill (115-141).
- La Farge & Tucker. (1992). Glossary to the Poetic Edda, Heidelberg: Carl Winter University.
- Laertius, Diogenes. (2013). Lives of Eminent Philosophers, (ed.) Dorandi, Tiziano, USA: Cambridge University.
- Lapidge, M. (1978). "Stoic Cosmology," in John M. Rist (ed.), The Stoics, USA: California University.
- Lassalle, Ferdinand. (1920). Gesammelte Reden und Schriften 07. Berlin: Paul Cassirer.
- Lommel, H. (1930). Religion Zororthushtras. Tübingen: H. Laupp Jr.
- Longrigg, J. (1975). "Elementary Physics Lyceum," Isis, Jun., Vol. 66, No. 2, pp. 211-229.
- Long A. A. (1975). "Heraclitus and Stoicism," Φιλοσοφία 56, pp. 134–56.
- Long A. A. (2006). From Epicurus to Epictetus, Oxford: Clarendon Press.
- Lucretius. (2001). On the Nature of Things, Trans. M. F. Smith, Hackett Pub.
- MacCulloch, John Arnott. (1930). The Mythology of All Races; Eddic. USA: Marshall Jones.
- Mallory J., Adams D. Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. USA: Fitzroy Dearborn Pub.
- Magris, A. (2005). "Stoicism," in Lindsay Jones; Encyclopedia of Religion, Vol 13, Macmillan, (8740-8744).
- Mahabharata. (1976). J. A. B. van Buitenen, V. 2, USA: Chicago University.
- Mansfeld, J. (1999). "Theology," in Algra et al., The Cambridge History of Hellenistic Philosophy, USA: Cambridge University.
- Maringer, J. (1976). "Fire in Prehistoric Indo-European Europe," Journal of Indo-European Studies 4: 161-186.
- Morgan, Kathryn A. (2000). Myth and Philosophy, Presocratics to Plato. USA: Cambridge University.
- Mogk, E. (1915). "Muspell". Johannes Hoops, Reallexikon der germanischen Altertumskunde Band 3, Strassburg, Trubner.
- Nelson, Hubert Wayne. (1980). Kykloi: Cyclic Theories in Ancient Greece, Master of Arts November 14, USA: Portland State University.
- Olrik, Axel. (1922). Ragnarök. Berlin: de Gruyter.
- Plato. (1997). Complete Works, John M. Cooper et al., USA: Hackett Pub Co.
- Pliny. (1938). Natural History, Trans. Rackham, et al., Harvard University: Loeb.
- Pearson, A. C. (1891). The Fragments of Zeno and Cleanthes. London: Clay and Son.
- Pettit, Edward. (2023). The Poetic Edda; A Dual Language. London: Open Book Pub.
- Pines, S. (1970). “Eschatology and the Concept of Time in the Slavonic Book of Enoch,” in R J. Z. Werblowsky, C J. Bleeker, Types of Redemption; Contributions to the Theme of the Study, Leiden: Brill (72-88).
- Rankin, David. (1996). Celts and the Classical World. New York: Routledge.
- Raymond A. Prier (1976). Archaic Logic. Symbol and Structure in Heraclitus, Parmenides and Empedocles, Berlin: De Gruyter.
- Reeve, C. D. C. (1982). "Ekpurosis and the Priority of Fire in Heraclitus," in Phronesis, Vol. 27, No. 3, (299-305).
- Reinhardt, K. (1942). "Heraklits Lehre vom Feuer," Hermes (1942), 77. Bd., H. 1, pp. 1-27.
- Reitzenstein, R., Schaeder, H. H. (1926). Studien zum Antiken Synkretismus aus Iran und Griechenland, Stuttgart: Teubner Verlag.
- Rigveda. (2014). Stephanie W. Jamison, 3 Volume Set. London: Oxford.
- Rix, H. (2001). Lexikon der Indogermanischen Verben. Berlin: Reichert.
- Robinson, J M. (2000). Nag Hammadi Library in English. Harper One.
- Robert, C. (1883). "Die Phaethonsage bei Hesiod," in: Hermes: Zeitschrift für klassische Philologie 18. pp. 434 - 441.
- Salles, Ricardo. (2009). God and Cosmos in Stoicism. London: Oxford.
- Sambursky, Samuel. (1959). Physics of the Stoics. USA: Princeton Uni.
- Sharples, R. W. (1984). “On Fire in Heraclitus and in Zeno of Citium,” Classical Quarterly, Vol 34, pp. 231-233.
- Sherwood Fox, William. (1916) The Mythology of All Races; Greek and Roman. USA: Marshall Jones.
- Schleiermacher, F. D. E. (1808) "Herakleitos der dunkle, von Ephesos," Museum der Alterthums-Wissenschaft 1, Berlin: RealschuleBuch.
- Scott, R. Smith. (2007). Apollodorus and Hyginus. USA: Hackett.
- Seneca. (2010). Natural Questions, Harry Morrison Hine. USA: Chicago University.
- Siebeck, H. (1888). Untersuchungen zur Philosophie der Griechen. Freiburg: J. C. Mohr.
- Star, Christopher. (2021). Apocalypse and Golden Age. USA: Johns Hopkins University.
- Strabo. (2006). Geography. Tr. Leonard Jones, Horace. USA: Harvard University.
- Ström, Åke V. (1967). "Indogermanisches in der Völuspá," Numen. Vol. 14, Fasc. 3, pp. 167-208.
- Thieme. (1957). Mitra and Aryaman. USA: Yale University.
- Usener, Knut. (2013). “Ekpyrosis; Ein nicht nur mythologisches in der Antike Der Weltbrand in der antiken Litreratur,” in Luke Neubert et al., Der eine Gott und die Völker in …., Berlin: Neue Kirche (149-181).
- Van der Waerden. (1952). "Das Grosse Jahr und die Ewige Wiederkehr," Hermes, 80, H. 2, p. 129-155.
- Viṣṇu Purāṇa. (2021). McComas Taylor. USA: ANU.
- Wheelwright, Philip. (1959). Heraclitus. USA: Princeton University.
- West, M. L. (2003). The East Face of Helicon. USA: Clarendon Press.
- West, M. L. (1971). Early Greek Philosophy and the Orient. London: Oxford University.
- West, M. L. (2006). Indo-European Poetry and Myth. London: Oxford University.
- West, M. L. (2010). The Hymns of Zoroaster. London: I. B. Tauris.
- Witzel, E. J. Michael. (2013). The Origins of the World’s Mythologies. London: Oxford University.
- Widengren, G. (1983). "Leitende Ideen und Quellen der iranischen Apokalyptik," in D. Hellholm, Apocalypticism in the Mediterranean, ed., Tübingen: J. C. B. Mohr (77-162).
- Wright, M. R. (1981). Empedocles: The Extant Fragments. USA: Yale University.
- Zeller, E. (1881). A History of Greek Philosophy. Vol. 2, London: Longmans.
مقدمه
انديشة فرجام‌شناسانه به‌معناي سرانجام قطعي هستي را در متون اقوام باستاني چون يونانيان باستان نمي‌توان بازيافت (گازيس، 2021، ص257). در انديشة اساطيري يونان باستان ـ بدان‌گونه که در متون اساطيري‌اي چون هسيود و هومر بازمانده است ـ تاريخ هستي دربردارندة چرخه‌هايي از ادوار نامتناهي بود که با نابودي و باززايي مجدد هستي تداوم مي‌يافت. ازاين‌رو براي اين مردمان بدوي، هستي پيش از اين بارها نابود و باززايي شده بود (نلسون، 1980، ص97؛ الياده، 1392، ص61). همان‌گونه که اين متون اساطيري نشان مي‌دهند، اصلي‌ترين بن‌مايه‌هاي فجايع طبيعي فرجام هستي با رخداد آتش‌سوزي و سيل در ارتباط بوده است (فلاوراسميت، 1908، ص199)؛ چنان‌که در متون اساطيري باقي‌مانده از هسيود دربارة سرانجام بشريت، به فاجعة آتش‌سوزي فراگير هستي (هيگينوس، 154، ص1) و در متون هومري به بن‌ماية فاجعة سيل اشاره شده است (هومر، 1978، بخش 12، بندهاي 28ـ30؛ بخش 11، بندهاي842ـ848). اين بن‌مايه‌ها را همچنين مي‌توان در انديشة فلاسفة پيشاسقراطي و نيز فيلسوفان سقراطي مشاهده کرد که به‌باور بسياري از پژوهشگران، در اين انديشة خود دربارة سرانجام هستي متأثر از اين اساطير بوده‌اند (استار، 2021، ص22). نکتة قابل توجه ديگر آنکه، در انديشة فلسفي يونانيان باستان بن‌ماية آتش‌سوزي و نابودي سرانجام هستي ارتباط عميقي با آموزة تکرار ادواري هستي دارد (وان در واردن، 1952، ص129ـ130). اين بن‌ماية آتش‌سوزي هستي بعدها در انديشة فلسفي گروه‌هاي متعددي نفوذ يافت. از جملة اين مکاتب فلسفي که اين بنمايه نزد آنان جايگاهي ويژه يافت، گروه رواقيون بودند که تحت عنوان آموزه‌هاي فلسفة فيزيک هستي، تأثير عميقي بر انديشه‌هاي فلسفي رومي و نيز آيين‌هاي گنوسي گذاشتند (فري، 2016، ص455؛ بسنجيد و رابينسون، 2000، ص215ـ216). رواقيون بر اين باور بودند که هستي در ادواري نامتناهي به‌وسيلة آتش‌سوزي‌هاي عظيمي که به آن «اکپيروسيس» (Ekpyrosis) مي‌گفتند، نابود مي‌شود و سپس دوباره باززايي خواهد شد و اين چرخة نابودي و باززايي تا نامتناهي بازتکرار خواهد شد (فرگوسن، 1993، ص336؛ سامبرسکي، 1959، ص212). بعدها در متون فلسفي يونان باستان، آموزة تکرار نامتناهي ادوار هستي با مفهوم سال بزرگ درهم آميخته شد. درهم‌آيي اين آموزه‌ها، به‌ويژه به‌دليل وجود مفاهيم ستاره‌شناسي بابلي ازجمله مفهوم سال بزرگ، موجب شد که فلاسفة باستاني چون سنکا خاستگاه اين بنمايه را ميان‌روداني بپندارند (سنکا، 2010، بخش سوم، قسمت 29، بند اول؛ وست، 2003، ص312ـ319). اما در مطالعات نوين، دربارة خاستگاه اين بنمايه به‌دليل گستردگي روايات در اقوام گوناگون و ادوار متمادي، مباحث فراواني انجام شده است. بر اين مبنا، مسئلة اين پژوهش نيز بررسي خاستگاه بن‌ماية «آتش‌سوزي سرانجام» در آموزه‌هاي فرجام‌باورانة آيين‌هاي رواقي است. اين پژوهش با بررسي و واکاوي در شواهد گوناگون دربارة فرجام هستي در اقوام هندواروپايي به اين نتيجه دست مي‌يابد که آموزة سرانجام هستي در باورهاي اقوام هندواروپايي دربردارندة چرخه‌هاي نامتناهي از ادوار بود که گاه با آتش‌سوزي و گاه با فاجعة سيل خاتمه مي‌يافت. بر اساس اين انديشه، هستي پس از نابودي دوباره باززايي مي‌شد و اين چرخة مکرر تا نامتناهي ادامه مي‌يافت. اين آموزه پس از بازروايي در اساطير يوناني، به‌ويژه متون هسيودي، دست‌ماية تأملات فلسفي دربارة سرانجام هستي شد، تا آنکه در روايت‌هاي فرجام‌شناسانة رواقي نفوذ يافت.
پيشينة پژوهش
دربارة خاستگاه آموزه‌هاي رواقي، مباحث و تحقيقات فراواني صورت گرفته است. با وجود اين، در بخش عظيمي از پژوهش‌هاي صورت‌گرفته صرفاً به بررسي روابط ميان آموزه‌هاي آيين رواقي و نيز فلاسفة پيشاسقراطي همچون هراکليتوس و نيز بررسي خاستگاه‌هاي آموزه‌هاي هراکليتوسي پرداخته شده است. ازاين‌رو دربارة مسئلة اين پژوهش تحقيق مستقلي صورت نگرفته و از اين جنبه، اين پژوهش مطالعه‌اي نوآورانه و بديع است؛ با وجود اين، بررسي اين پژوهش‌ها تا حدودي راهگشاي مطالعة شواهد مندرج در متون باستاني خواهد بود. نخستين پژوهش‌ها به‌شيوة نوين دربارة آموزه‌هاي آخرت‌شناسانه، به اواخر قرن هجدهم بازمي‌گردد. در اين دوران، ميان پژوهشگران بر سر خاستگاه انديشه‌هاي رواقي، به‌ويژه آموزه‌هاي آخرت‌شناسانة آن آيين، مباحث بسياري در جريان بود. از جملة اين پژوهشگران، فرديناند لاسال در اثر خود به‌نام فلسفة هراکليتوس تاريک افسوسي، به بررسي تأثيرات هراکليتوسي بر انديشة رواقي (لاسال، 1920، ص376) پرداخته بود. او بر اين باور بود که مفاهيم رواقي خاستگاهي هراکليتوسي دارند. زيبِک، يکي ديگر از اين دسته پژوهشگران نيز در اثر خود دربارة فلسفة يونان باستان به تشريح تأثيرات هراکليتوسي در انديشة رواقي پرداخته است (زيبک، 1888، ص180).
تا اوايل قرن بيستم اين باور در برخي از آثار پژوهشگران، ازجمله در اثر هيکس به‌نام رواقيون و اپيکوريان مجدداً مطرح شده بود (هيکس، 1910، ص10). به‌باور اين پژوهشگران، در وهلة نخست، اشارات و مستندات باستاني و نيز متون بنيان‌گذاران اولية رواقي چون زنو (لائرتيوس، 2013، بخش 7، بند 2)، کليئنتس و خروسيپوس مؤيد اين نظريه بود (سالز، 2009، ص119). برخي از پژوهشگران در مقابل بر اين باور بودند که آموزه‌هاي فرجام‌شناسانة رواقي، چون «آتش‌سوزي سرانجام» خاستگاهي هراکليتوسي ندارند. از جملة اين گروه، برنت بر اين باور بود که در انديشة هراکليتوس، اين نه‌فقط آتش، بلکه آب و آتش عناصر اصلي‌اند و مفهوم «آتش‌سوزي سرانجام» به آن معناي رواقي در انديشة هراکليتوسي وجود ندارد (برنت، 1892، ص163). همين انديشه را مي‌توانيم در آثار راينهارت بازيابيم، که با اتکا به تشريح نظرات پلوتارک از هراکليتوس، بر اين باور است که آموزة آتش‌سوزي در انديشة هراکليتوسي وجود ندارد (راينهارت، 1942، ص234). همچنين کرک در مقاله‌اش با عنوان «آتش‌سوزي در انديشة هراکليتوس با انتقاد از آراي پيشين» بر اين باور است که قطعات استفاده‌شده از تئوفراستوس دربارة هراکليتوس درست فهم نشده و تحت تأثير گفته‌هاي منتسب به ارسطو بازتفسير شده است؛ ازاين‌رو اصولاً آموزة آتش‌سوزي رواقي در انديشة هراکليتوسي وجود ندارد (کرک، 1959، ص73ـ74). فينکلبرگ نيز با بررسي منابع و مستندات مخالفان وجود بن‌ماية «آتش‌سوزي سرانجام» در انديشة هراکليتوسي، مجدد به تأييد شواهد اين مدعا مي‌پردازد (فينکلبرگ، 1998، ص196ـ205). لانگريگ نيز با پذيرش اين انديشه بر اين باور بود که تأثير انديشه‌هاي مشايي بيش از باورهاي هراکليتوسي بر آيين رواقي بوده است (لانگريگ، 1975، ص211).
يکي از منسجم‌ترين تحقيقات را مي‌توان در مقالة لانگ با عنوان «هراکليتوس و رواقيگري» بازيافت. لانگ در اين مقاله با تأکيد بر اين مسئله که تنها يک متن کوتاه از متون باقي‌مانده دربارة زنو، اثرپذيري او را از هراکليتوس تأييد مي‌کند، به نقد نظرات پيشين مي‌پردازد (لانگ، 1975، ص133). در مقابل اين انديشه، برخي ديگر از پژوهشگران با تأکيد بر وجود آموزة آتش‌سوزي در انديشة هراکليتوس، بر اين باور بودند که خاستگاه بن‌ماية آتش‌سوزي رواقي در يونان باستان باورهاي هراکليتوسي بوده است. از جملة اين پژوهشگران، بريگر بر اساس مستندات باستاني، ازجمله متون ارسطويي، به تأييد خاستگاه بن‌ماية آتش‌سوزي رواقي در باورهاي هراکليتوسي مي‌پردازد (بريگر، 1904، ص185). کان نيز در اثر خود با تأکيد بر انديشه‌هاي پژوهشگران پيشين و نيز تفاسير رواقي، بر وجود بن‌ماية آتش‌سوزي در فلسفة هراکليتوس تأکيد داشت (کان، 1981، ص135). در ادامة مباحث کان، ويلرايت نيز با تأکيد بر تفسير برخي متون پرابهام هراکليتوس، ازجمله متن‌هاي 28، 34 و 72 و نيز برخي شواهد از نويسندگان باستاني، وجود اين بنمايه را در انديشة هراکليتوسي قطعي تصور کرده است (ويلرايت، 1959، ص50-54).
اما در مورد خاستگاه بن‌ماية آتش‌سوزي در فلسفة هراکليتوسي نيز پژوهش‌هاي بسياري انجام شده است. از ميان اين پژوهش‌ها، برخي از پژوهشگران بر ايراني بودن خاستگاه انديشه‌هاي هراکليتوس باور داشتند. از جملة اين پژوهشگران، کهن‌ترين تحقيق متعلق به فيلسوف آلماني، شلايرماخر، بود. او در اثر خود دربارة هراکليتوس به خاستگاه ايراني انديشة آتش‌سوزي هراکليتوس اشارة بي‌استنادي کرده است (شلايرماخر، 1808، ص532). در راستاي تبيين خاستگاه شرقي انديشه‌هاي يوناني، کرويتزر نيز اين انديشه را پذيرفته و در اثر خويش توسعه داده بود (کرويتزر، 1840، ج2، ص597). مجموعة اين نظرات، سرانجام توسط مارتين وست جمع‌بندي و تکميل شد (وست، 1971، ص166).
برخي ديگر از پژوهشگران، ازجمله برنيز (1869، ص118-129) و نيز زلر (1881، ص115-116) معتقد به خاستگاه‌هاي يوناني آموزه‌هاي هراکليتوس بودند. اين گروه از پژوهشگران بر اين باور بودند که مفاهيم و انديشه‌هاي يوناني با وجود همساني‌هاي بسيار با انديشه‌هاي ايراني، اصولاً ماهيتي يوناني و به‌ويژه ساختاري فلسفي مبتني بر تأمل دربارة هستي دارند (بورکرت، 1983، ص243). در ادامة اين ديدگاه، اخيراً برخي از پژوهشگران نيز به تأثير روايات اساطيري کهن يوناني بر شکل‌گيري مفاهيم فلسفي سرانجام هستي تأکيد دارند (استار، 2021، ص22؛ هام، 1977، ص186؛ بريسون، 1982؛ مورگان، 2000).
نوآوري اين پژوهش با توجه به پژوهش‌هاي پيشين، به‌کارگيري نظريه‌اي متفاوت دربارة خاستگاه اين بن‌ماية آخرت‌شناسانه و نيز واکاوي در منابع کهن يونان باستان، ازجمله بررسي شواهد و روايت‌هاي اساطيري و زبان‌شناسي يونان باستان و نيز جست‌وجو در منابع باستاني ساير اقوام هندواروپايي به‌عنوان شواهدي همسان و هم‌خاستگاه با اين بن‌ماية کهن است.
1. آتش‌سوزي سرانجام در انديشه‌هاي رواقي
مبحث «سرانجام هستي» بخشي از مباحث فيزيک يا فلسفة واقعيت در نظام فلسفي رواقي بود که از اصلي‌ترين موضوعات آن، جهان هستي، ساختار و سرانجام آن بود که بن‌ماية «آتش‌سوزي سرانجام» مهم‌ترين موضوع اين بخش محسوب مي‌شد (آلگرا، 2003، ص153؛ ماگريس، 2005، ص8743 و نيز بسنجيد مانسفلد، 1999، ص543).
خاستگاه طرح اين آموزه به انديشه‌هاي بنيان‌گذاران اولية آيين رواقي، ازجمله زنو، بازمي‌گشت (لائتريوس، 2013، بخش 7، بندهاي 142-143). در انديشة زنو، هستي نامتناهي نيست و جهان همان‌گونه که از آتش ايجاد شده بود، به همان شکل نيز به‌وسيلة آتش‌سوزي فراگير از ميان خواهد رفت (پيرسون، 1891، ص101). به‌زعم او، علت آن رخداد ويژگي عناصر سازندة هستي بود. بر اين مبنا، در فلسفة او هستي در اساس دربردارندة دو اصل اولية متمايز بود که اصل نخستين آن، اصلي خدايي و فعال يا آتش خلاق بود و اصل ديگر، اصل مادي و منفعل بود. با تأثير اصل اول بر اصل بعدي، چهار عنصر هستي، ازجمله زمين، هوا، آب و آتش تشکيل مي‌شدند (شارپل، 1984، ص231؛ سيسرون، 1997، بخش دوم بند 57 و 67، لانگ، 1975، ص133). در اين انديشه، آتش به‌عنوان اصل نخستين، عنصري آفريننده بود که با اثير يا روح هستي (لوگوس) همسان تلقي مي‌شد (هيکس، 1910، ص10-12).
بر اساس متني از ديدوموس، از نظر زنو، ثبات هستي در وهلة نخست نتيجة توازن و درهم‌آيي اين عناصر و نيز ترکيب اصل اول با ساير عناصر بود (لاپيج، 1978، ص178-179). ازاين‌رو آتش به‌عنوان اصل نخستين، بنا به ماهيت خود، همواره تمايل به گسست از ديگر عناصر هستي را در ويژگي خود حفظ ميکرد و درصدد رهايي و پالايش از ساير عناصر هستي است. اين رستگاري و پالايش، در نهايت به‌وسيلة رخداد آتش‌سوزي صورت مي‌گرفت (هاريل، 2010، ص166) در نوشته‌هاي ديگر فيلسوفان اولية رواقي پس از زنو، همچون کليئنتس و خروسيپوس، شاهد ادامة بحث دربارة ماهيت و علت آتش‌سوزي هستيم. بر اساس ديدگاه کليئنتس، در «آتش‌سوزي سرانجام»، همة عناصر هستي نابود خواهند شد. ازاين‌رو ماهيت عناصر ماهيتي نامتناهي نيست و هستي به‌شکل کامل در اين گداخت از ميان خواهد رفت (سالز، 2009، ص118). در مقابل، خروسيپوس بر اين باور بود که عناصر تشکيل‌دهندة هستي در اين آتش‌سوزي از ميان نمي‌رود و بخش‌هايي از آن، به‌ويژه عناصر اوليه، فناناپذيرند (سالز، 2009، ص118).
پس از دورة اولية حکماي رواقي، مباحثه دربارة فرجام هستي و علت رخداد «آتش‌سوزي سرانجام» در اين مکتب ادامه يافت (هيگس، 1910، ص360-361). بخشي از فلاسفة اين مکتب با اثرپذيري از انديشه‌هاي فيلسوفان طبيعي يونان بر اين باور بودند که فقدان رطوبت در هستي موجب آتش‌سوزي گسترده خواهد شد (سامبرسکي، 1959، ص200). بخشي ديگر از فلاسفه نيز با اثرپذيري از آموزه‌هاي ستاره‌شناسي ميان‌روداني، به‌ويژه مفهوم سال بزرگ، بر اين باور بودند که بازگشت دنيا به نقطة نخست صورت فلکي، موجب بروز آتش‌سوزي عظيمي خواهد شد (لانگ، 2006، ص273؛ کالينز، 2007، ص69). اين انديشه در جهان باستان در ميان ديگر فلاسفة يوناني نيز مورد توجه قرار گرفت؛ تاجاييکه اين روايت را در متون ارسطويي و فيثاغورثي بازمييابيم (وان در واردن، 1952، ص129-131؛ فلاور اسميت، 1908، ص199). به‌باور بسياري از پژوهشگران، ريشة اين آموزة رواقي را بايد انديشه‌هاي فلاسفة اولية يوناني، به‌ويژه هراکليتوس، دربارة عنصر اوليه دانست (لانگ، 1975، ص133؛ ريو، 1982، ص299).
2. بن‌ماية آتش سرانجام در انديشة فلاسفه پيشاسقراطي
در خصوص خاستگاه انديشه‌هاي رواقي دربارة آتش و سرانجام هستي دو نظرية متفاوت وجود دارد: گروه نخست از پژوهشگران، ازجمله پيروان فيلسوف مشهور آلماني شلايرماخر و پژوهشگران متأخري چون وست، خاستگاه اين بن‌ماية رواقي را انديشه‌هاي هراکليتوس دربارة آتش مي‌دانند (رايموند، 1976، ص66؛ کرک و راون، 1957، ص107-108) و ريشة آن انديشه‌ها را به باورهاي ايراني ارتباط مي‌دهند (وست، 1971، ص166؛ دوشن گيمن، 1963، ص37). به‌زعم اين گروه، در انديشة هراکليتوس آتش ماهيتي ازلي و هم‌سويه با بن‌ماية کهن لوگوس، که نيروي اساسي در حفظ تداوم هستي پنداشته مي‌شد، داشت (فيش‌من، 1962، ص379). بر اين اساس، تداوم هستي وابسته به گدازشي بود که در ساخت ترکيب عناصر آتشين و ديگر عناصر مادي در جريان بود (بورنت، 1892، ص151). ازاين‌رو درهم‌آميزي عناصر منجر به آفرينش، و واگسست اين عناصر به‌واسطة آتش‌سوزي گستردة سرانجام موجب رهاسازي عناصر درهم‌تنيده مي‌شود (بورنت، 1892، ص151).
گروهي ديگر از پژوهشگران، ازجمله بورکرت و پيروان او، با ايراني بودن خاستگاه آموزة آتش در انديشة هراکليتوس مخالف‌اند و بر اين باورند که با وجود همساني بسيار در دو فرهنگ ايراني و يوناني، تفاوت‌هاي فلسفي ـ آييني گوناگوني در ماهيت و درک از آتش در انديشة هراکليتوسي و باورهاي مزديسني وجود دارد؛ به‌ويژه آنکه بن‌ماية آتش و آتش‌سوزي سرانجام، مفهومي فلسفي و بخشي از تأملات فلسفي انديشمندان يوناني دربارة هستي بود که خاستگاه آن ريشه در اساطير يوناني دارد (بورکرت، 1983، ص243).
در تأييد نظرية اين گروه مي‌توان روايت‌هاي ديگري از اين آموزه را در متون ديگر فيلسوفان يوناني نشان داد. براي نمونه، در فلسفة امپدوکلس (رايت، 1981، ص22) و نيز در انديشة فلاسفة فيثاغورثي چون هيپاسوس و فيلولائوس (بورکرت، 1972، ص206؛ هوفمان، 1993، ص197)، همچنين در مکتب اپيکوري، مفهوم بنيادين آتش و نيز بن‌ماية آتش‌سوزي ديده مي‌شود (لوکرتيوس، 2001، بخش پنجم، بندهاي 260-261، همچنين بندهاي 394-410).
اين آموزه را نيز همچنين در آثار مشهورترين فلاسفة مکتب سقراطي، يعني افلاطون بازمييابيم. افلاطون در آثار فلسفي خود از اسطورة فايتون و نيز اسطورة دکاليون به‌عنوان توضيحي براي نابودي تمدن‌هاي پيشين بهره مي‌گيرد (افلاطون، 1997، کتاب تيمائوس، 22B, 22c). ارسطو، شاگرد افلاطون، نيز در برخي آثار مفقود خود به آموزة «آتش‌سوزي سرانجام» به‌عنوان پيامد طبيعي چرخش هستي در دوره‌اي به‌نام سال بزرگ اشاره مي‌کند (وان در وردن، 1952، ص130؛ سنسورينوس، 1843، د دي ناتاليا، بخش 18، بند 11؛ خروست، 1973، ص113).
همچنين در تأييد نظرية اين گروه مي‌توان شواهدي از مستندات رومي را نيز بازيافت؛ ازجمله آنکه پليني در اثر عظيم خود، تاريخ طبيعي، به رخداد آتش‌سوزي بزرگ در سرانجام جهان اشاره مي‌کند (پليني، 1938، کتاب سوم بخش‌هاي 236-240). اين بنمايه همچنين در متون مکاشفه‌اي چون اِکلوگ چهارم، اثر ويرژيل، و نيز در آثار سيسرون حکيم بازروايت شده است (کالينز، 2007، ص69؛ سيسرون، 1997، بخش دوم، بند 115). روايت آتش‌سوزي با بن‌مايه‌اي هسيودي را همچنين مي‌توان در متامورفسيس، اثر اوويد حکيم رومي و نيز در اثر سنکا حکيم رواقي به‌نام مسائل طبيعي بازيافت (اوزنر، 2013، ص152؛ سنکا، 2010، کتاب سوم، بخش 29، قسمت اول). مؤيد ديگر اين نظريه، فارغ از اشارات شواهد و مستندات متعدد متون يوناني و رومي، روايت اسطورة آتش‌سوزي هسيودي، به‌ويژه اسطورة فايتون است (استار، 2021، ص15). بي‌ترديد خوانش روايي اين اسطوره، با توجه به قدمت کهن آن در متون اساطيري يونان باستان و ديگر شواهد اساطيري از اقوام هندواروپايي، نشانه‌اي متقن از هندواروپايي بودن خاستگاه آن است؛ به‌ويژه آنکه ـ همان‌گونه که خواهيم ديد ـ ديگر شواهد آييني و زبان‌شناسي نيز مؤيد اين خاستگاه است.
3. خاستگاه هندواروپايي اسطورة فايتون
1ـ3. روايت آتش‌سوزي سرانجام در اساطير يونان باستان
از جمله کهن‌ترين متون اساطيري يونان را مي‌توانيم در قطعات باقي‌مانده از هسيود، مربوط به قرن هشتم پيش از ميلاد، بازيابيم. در اين مجموعة باقي‌مانده، از روايت اسطورة فايتون اثري به‌جا نمانده است. با وجود اين، در متن يکي از نويسندگان لاتين‌زبان به‌نام هايگنيوس، به‌واسطة در اختيار داشتن متني مفقود از هسيود، به خاستگاه هسيودي اين اسطوره اشاره شده است (هگينوس، فابولا، 2002، ص154؛ اسکات، 2007، ص150؛ ديگل، 1970، ص23؛ رابرت، 1883، ص443). در روايت هسيودي از اين اسطوره، فايتون با اصرار از پدر خويش هليوس يا خورشيد درخواست مي‌نمايد که بر ارابة او سوار شود. در ميانة مسير، بر اثر سهل‌انگاري فايتون ارابه به زمين نزديک مي‌شود و همة هستي را آتش خورشيد دربر مي‌گيرد (هگينوس، فابولا، 2002، ص154). در روايات هومري اثري از اين اسطوره را بازنمي‌يابيم؛ اما نشانه‌اي از روايت نام فايتون ـ که لقبي براي هليوس، ايزد خورشيد، است ـ (هومر، 1978، کتاب يازده، بند 735؛ هومر، 1995، کتاب پنجم، ص479) نشان مي‌دهد که نام فايتون ـ که از ريشة فعل φαέθω به‌معناي درخشيدن است از ريشه واژه‌ي کهن φάος که در يوناني براي نور به‌کار مي‌رفته است و خود از ريشة هندواروپايي bheh2 * به‌معناي درخشيدن است (بيکس و وان‌بک، 2010، ج2، ص1551-1552؛ ريکس، 2001، ص67) ـ بايد در اصل لقبي براي ايزد خورشيد بوده باشد و ما با روايتي اساطيري از خود هليوس روبه‌رو هستيم.
شاهد ديگري بر اين نظر، روايتي آييني مشابه با اين روايت اين اسطوره است که در آن، هليوس (ايزد خورشيد) در آييني ويژه در جزيرة ردوس پرستش مي‌شده است که طي آن، پرستش‌کنندگان قرباني‌هاي خود را بر ارابه‌اي که با چهار اسب کشيده مي‌شدند، براي نثار به اين ايزد در دريا سرنگون ميکردند. همساني ميان اين آيين و نيز روايت اسطورة فايتون، که در اساس لقبي براي هليوس خداي خورشيد بوده است، شاهدي از خاستگاه هندواروپايي اين اسطورة يوناني است (بورکرت، 1987، ص175)؛ به‌ويژه آنکه مؤيد آن بن‌ماية ارابة خورشيد و ايزد مرتبط با آن در اين اسطوره، داراي نمونه‌هاي بيشماري در ميان ديگر اقوام هندواروپايي است (وست، 2006، ص201-203؛ مالوري و آدامز، 1997، ص164). اين همساني، با اسطورة ايزد هندوايراني مهر نيز قابل مشاهده است؛ چنان‌که کومن به‌خوبي نشان داده است که در متون يونان باستان نيز اسطورة فايتون با ايزد مهر يا ايزد ارابه‌ران خورشيد تطبيق يافته بود (کومون، 1931، ص34).
2ـ3. آتش‌سوزي سرانجام در انديشة هندوايراني
کهن‌ترين اشارات متون زرتشتي به آموزة آتش سرانجام را مي‌توانيم در متون گاهاني بازيابيم. زرتشت در اين متون با توصيف نبرد نهايي خير و شر و پيروزي اشه بر دروغ، به شرح آزموني از آتش مي‌پردازد (يسنا 48، بند 1؛ وست، 2010، ص135؛ هومباخ، 1991، ج1، ص176). اين آتش به‌شکل رودي از فلزات مذاب بر جهان جاري خواهد شد و طي آن، همة مردمان و هستي از آن گذر خواهند کرد و با عبور از اين رود که براي گناهکاران عذاب‌آور و دردناک و براي نيکوکاران آسان خواهد بود، آزموده خواهند شد (بويس، 1975، ص242). اين رخداد در دين زرتشتي به فرشکرت (Fraškart) يا شگرف‌آفريني مشهور است که طي آن، هستي پس از نابودي به نقطة آغازين خود بازخواهد گشت (بويس، 1975، ص232). همساني‌هاي اين روايت در بنمايه و قالب روايي با ديگر روايات اقوام هندواروپايي، به‌ويژه پيايي بن‌مايه‌هاي سه‌گانة نبرد سرانجام، آتش‌سوزي و باززايي هستي، مؤيد کهن بودن خاستگاه اين روايت است. با اين توضيح که اين روايت در انديشة زرتشتي دچار دگرگوني اخلاقي و ديني شده است که طي آن در متن اصلي روايت کهن، مفهوم پاداش و جزا به انديشة آتش‌سوزي فرجام افزوده شده است که در آن، زرتشت (يسنا 51، بند 9) هدف آتش‌سوزي را چنين بيان مي‌کند: «آن پاداشي که تو به‌وسيلة آتش و فلز گداخته، همسان به هر دو گروه مي‌دهي، اي سرور دانا! نشانه‌اي آشکار خواهد بود که براي زندگان تا دروغ را نابود و راستي را حفظ کنند» (هومباخ، 1994، ص99؛ هومباخ، 1991، ج1، ص188؛ وست، 2010، ص157).
اين بازبيني اخلاقي از مفهوم سرانجام، که موجب دگرگوني در انديشة سير ادواري هندواروپاييان و خطي کردن آن انديشه بود و موجب غايتمند کردن تاريخ و تبديل آن به ابزاري براي تحقق ارادة خدا شده است که طي آن، نيروي راستي پاييده و نيروي شر نابود خواهد شد (ويدن‌گرن، 1983، ص77؛ کرينبروک، 2002، ص44)، در اوستاي پساگاهاني يا اوستاي نو، مهم‌ترين مؤلفة آخرت‌شناسي مورد بحث بن‌ماية منجي است (يشت 19، کرده يازدهم، بند 89) که در متون متأخر دين زرتشتي اساسي‌ترين مقدمه براي رخداد آزمون نهايي معرفي شده است. ازاين‌رو از مفهوم گاهاني آتش‌سوزي سخني به‌ميان نيامده است. به‌نظر مي‌رسد که در متون متأخر زرتشتي، آموزة «آتش سرانجام» با چرخشي معنادار به‌سوي برداشت‌هاي پيشازرتشتي هندوايراني، تبديل به ابزاري براي پالايش روان درگذشتگان شده است که طي آن، روان آمادة مجاورت با نيکان مي‌شود (بويس، 1975، ص28 و 118). اين انديشه که خاستگاهي کهن دارد، در باورهاي اقوام هندواروپايي به‌خوبي مشاهده مي‌شود و با مفهوم پالايندگي آتش در ارتباط است (گامکرليدزه، 1995، ص701). روايت «آتش سرانجام» از اين نظرگاه دربردارندة انديشة آزمون گناهکاران با آتش نيز بود که طي آن، متهمان با آتش يا فلز گداخته مورد سنجش قرار مي‌گرفتند. انديشه‌اي که به‌نظر مي‌رسد خاستگاه آن در باور به پشتيباني آتش از بي‌گناهان و عذاب براي بدکاران نهفته باشد (لومل، 1930، ص245؛ کوهن، 1993، ص96).
در روايت بُن‌دهش، اين آتش‌سوزي به‌وسيلة ايزد ائيرمان ـ که در اساطير ودايي همچون هليوس تجسم ايزد خورشيد است و در اساطير هندوايراني نزديکي ويژه‌اي با ميترا دارد (تيمه، 1957، ص87) ـ انجام مي‌شود و زمين از آتشي که او برپا مي‌کند، پوشيده از فلزاتي مذاب مي‌شود که همچون نهري روان خواهند شد (بن‌دهش، 1395، بخش 19، بند 225؛ هم بسنجيد با اگوستيني و تروپه، 2020، ص82).
3ـ3. بن‌ماية آتش سرانجام در متون ودايي
همچون متون گاهاني، باور به نابودي جهان و آموزة «آتش سرانجام» را مي‌توان در متون ودايي نيز بازيافت (آثرواودا، 1905، ماندالاي دهم، بخش 8، بند 39-40)؛ با اين تفاوت که دگرگوني‌هاي اخلاقي‌اي را که در کيش زرتشتي شاهد آن هستيم، در اين متون نمي‌يابيم و ازاين‌رو شايد با روايتي به‌مراتب کهن‌تر از نمونة ايراني روبه‌رو هستيم؛ به‌ويژه آنکه اين آموزه در ميانة روايتي از اعصار چهارگانة دنيا قرار دارد که مشابه آن ادوار دنيا را در متون يوناني همچون آثار هسيود نيز مي‌توان بازيافت.
در اين روايت ـ که در ادبيات برهمني چون مهابارتا و نيز متون پورانه‌اي با نمونه‌اي پرجزئيات از آن روبه‌رو هستيم ـ تاريخ جهان متشکل از ادواري متوالي از نابودي و باززايي است که از آن با اصطلاح «يگه» نام برده شده است و در نقطة سرانجام خويش با آتش‌سوزي مهيبي به‌نام «سَمورتَکا» (Samvartaka) از ميان خواهد رفت و پس از باراني سيل‌آسا، هستي تازه‌اي دوباره ظهور خواهد کرد. در متون ريگودا نيز اين چهار دورة مشخص را به‌صورت تمثيلي از انديشة آفرينش هستي از انساني به‌نام «پوروشا» (Puruša) مي‌توان بازيافت (ريگودا، 2014، ماندالاي 10، بخش 9). در روايت‌هاي متون بعدي از ادوار هستي، مهم‌ترين ويژگي آن سير رو به تباهي زندگي بشري است که براي توصيف آن از بن‌ماية رنگ‌ها استفاده شده است؛ بن‌مايه‌اي که نمونة همسان آن را به‌صورت توصيف ادوار با استفاده از بن‌ماية فلزات در متون ايراني و يوناني بازمييابيم (دوبرورکا، 2012، ص275). در سرانجام اين ادوار، هستي طي رخدادي طبيعي توسط ايزد ويشنو که در متون متعددي با خورشيد همسان انگاشته شده است (ويشنوپورانه، 2021، امساس يکم، ادهياياس هشت، بندهاي 22 و 29؛ و نيز امساس دوم، ادهياياس چهارم، بند 70)، به‌وسيلة آتش‌سوزي عظيمي نابود خواهد شد (ويشنوپورانه، 2021، امساس ششم، ادهياياس سوم، بندهاي 37-38؛ مهاباراتا، 1976، کتاب سوم، بخش 186). وجود اين ايزد آتش‌افروز بن‌مايه‌اي است که در نمونة ايراني و نيز اساطير ژرماني و يوناني نشاني از آن را بازمييابيم (اولريک، 1922، ص371-372).
4ـ3. آتش‌سوزي سرانجام در اساطير ژرماني، سلتي و اسلاوي
بن‌ماية «آتش‌سوزي سرانجام» همچنين در نقطة اوج روايت اساطيري آخرزمان ژرمني، مشهور به رگناروگ يا شامگاه خدايان، در متون باستاني اداها قرار گرفته است (پتيت، 2023، ص51؛ فاولکس، 1995، ص55). برطبق اين روايت اساطيري، نه‌فقط هستي در سرانجام جهان از ميان خواهد رفت، بلکه خدايان نيز سرانجام نابود خواهند شد. پيش‌زمينة روايت فرجام هستي در اين متن، دربردارندة سلسله‌اي از رخداد بلاياي طبيعي است که سرانجام در نقطة نبرد نهايي و سپس آتش‌سوزي بزرگ در هستي به نهايت مي‌رسد و پس از آن، هستي نو پديدار خواهد شد. ميان فجايع طبيعي آخرزمانِ مندرج در متون اداها (از جمله رخداد غرق شدن هستي در سيل، بن‌ماية نبرد سرانجام و نيز زمستان طولاني و همچنين ظهور عناصر اهريمني همچون دورة گرگ و مار جهاني) و بن‌مايه‌هاي ايراني و نيز هندي همساني بسياري وجود دارد که در اين ميان «آتش‌سوزي سرانجام» به‌واسطة اهميت اسطوره‌اي آن در خاتمة هستي، جايگاهي ويژه دارد (اشتروم، 1967، ص169-170).
در روايت اداهاي ولوسپا، «آتش‌سوزي سرانجام» به‌وسيلة اهريمني به‌نام «لوکي» ايجاد مي‌شود که نام او از ريشة «لوذِر» (Loðuer) به‌معناي آتش يا روشنايي است (لافراگه و تاگر، 1992، ص166؛ و هم بسنجيد با دي‌وريس، 1970، ص365)، که احتمالاً دربردارندة ضمني همان بن‌ماية حضور ايزد آتش در اساطير هندوايراني و يوناني است. روايت اين اهريمن، همچنين شباهت بسياري با روايت اسطورة ضحاک در اساطير ايراني دارد (مک کالاک، 1930، ص147). در اين روايت، لوکي به‌واسطة گناه قتل يکي از ايزدان به‌نام «بالدر»، در درون کوهي بلند دربند شده است و در سرانجام هستي از بند رها مي‌شود و پس از آن هستي را به آتش ميکشد (دي‌وريس، 1933، ص49-51). در روايتي ديگر از اداها به‌نام «اداهاي اسنوري استورلاسون ايسلندي»، اين‌بار نقش آتش‌سوزي به اهريمني به‌نام «سورت» يا «سورتر» که معناي نام دوده است، واگذار شده (دي‌وريس، 1933، ص393). مجموعة روايت «آتش‌سوزي سرانجام» در متون اساطيري ژرماني جنوبي با اصطلاح «موسپل» گفته شده است (ماگ، 1915، ص288). اين اصطلاح که در اساطير ژرماني با دنياي دوزخ يا جهنم آتش در ارتباط است، حتي پس از تغيير کيش ژرمان‌ها به مسيحيت نيز جايگاه ويژة خود را به‌عنوان بن‌ماية آخرت‌شناسانة «آتش‌سوزي سرانجام» در متون نوکيشان مسيحي حفظ کرد. در روايتي بازمانده از اوايل مسيحيت از ايالت ساکسوني آلمان در کتاب هلياند، راوي اثر تحت تأثير اساطير کهن، داستاني را بيان مي‌کند که طي آن، هستي دچار آتش‌سوزي بزرگي خواهد شد (هلياند، 2002، کتاب پنجم، بند 4358).
روند توالي سه‌گانة نبرد سرانجام، فجايع آخرزماني و باززايي هستي در اساطير ژرمني و مشابهت آن با ديگر روايات هندواروپايي، به‌ويژه مشابهت در جزئيات با متوني چون متن بندهشن (بن‌دهش، 1395، بخش 18، بندهاي 218-219)، ترديد را از اينکه با يک الگوي هندواروپايي فرجام‌شناسانه روبه‌رو هستيم، مي‌زدايد. مستندات اخير زبان‌شناسي هندواروپايي نيز بر اين نظر که خاستگاه مشترکي ميان باورهاي آخرت‌شناسي هندوايراني و نيز ژرماني وجود دارد، مُهر تأييد مي‌زند. در اين يافته‌هاي نوين در نظرية هم‌گسيخت، زبان‌هاي ژرمني به‌جاي نظرية پيشين زبان‌هاي غربي، به گروه مرکزي متعلق است. اين گروه مرکزي در اين نظريه، شامل گروه هندوايراني، سلتي ـ اسلاويک و ژرماني است. اين امر بر اين مبنا توضيح‌دهندة همبستگي قابل توجهي است که در انديشه و پنداشت‌هاي آييني ـ اساطيري اين اقوام وجود دارد که در ميراث مشخص باورهاي اساطيرِ سرانجام به‌خوبي قابل مشاهده است (کرومپل، 2021، ص136). اين شباهت در بن‌مايه‌هاي آخرزماني را همچنين در مستندات باقي‌مانده از اقوام سلتي نيز بازمييابيم. در کهن‌ترين مستندات باقي‌مانده از اين اقوام نيز همچون ديگر اقوام هندواروپايي، باور به بن‌ماية «آتش‌سوزي سرانجام» بخش مهمي از اساطير فرجام‌شناسانة آنان است. ازجمله کهن‌ترين منابعي که به باورهاي سلت‌ها اشاره دارد، جغرافياي استرابون است که در آن پس از بررسي انديشه‌هاي ديني کاهنان سلتي به‌نام «دروئيدها» (Druids) چنين بيان مي‌کند که هستي در انديشة اقوام سلتي ابدي و نامتناهي است که در طي آن، ادواري متناوب از نابودي گسترده با آتش و سيل رخ خواهد داد و پس از آن، هستي نو دوباره ظهور خواهد کرد (استرابون، 2006، کتاب هفتم، بخش سوم؛ دوتين، 1912، ص138؛ رانکين، 1996، ص279).
روايت آتش‌سوزي سرانجام را همچون اقوام ژرمني در آثار مسيحي اوايل دگرگوني کيش اقوام سلتي ازجمله در روايت‌هاي قديسي به‌نام سنت پاتريک بازمييابيم که طي آن، هستي سرانجام در آتش‌سوزي فراگير خواهد سوخت (کري، 1996، ص46). نمونة همين بنمايه را نيز در اساطير اسلاوي مندرج در متون اولية مسيحي بازمييابيم که در آن از «آتش‌سوزي سرانجام» سخن به گفتار درآمده است (دي‌وريس، 1970، ص392). اين متون مسيحي اسلاوي، از آن روي که هيچ متني از متون ديني دورة پيشامسيحي قوم اسلاوي باقي نمانده، حائز اهميت بسياري است (آلوارزپدروزا، 2021، ص1). نمونه‌اي از اين بن‌ماية آتش‌سوزي سرانجام را همچنين در روايات مربوط به اثري از زبان اسلاوي به‌نام «کتاب خنوخ» مشاهده ميکنيم که در آن از بن‌مايه‌هايي که مشابهت بسيار با روايت‌هاي آتش‌سوزي ايراني دارد، استفاده شده است (بويس، 1975، ص243؛ و نيز بسنجيد با پينز، 1970، ص76-77).
4. خاستگاه هندواروپايي بن‌ماية آتش‌سوزي و سرانجام
بر اساس شواهد بازمانده، اقوام اولية هندواروپايي و ازجمله بيشتر مردمان بدوي، بر اين انديشه بوده‌اند که سير هستي دربردارندة چرخه‌هايي از ادوار نامتناهي است که از نابودي‌ها و بازسازي‌هاي مجدد تشکيل شده است (هادري، 2010، ص228). اين انديشه در بسياري از اقوام اولية هندواروپايي پيش از تکوين مفهوم سرانجام هستي باقي مانده بود که پيش از اين، نمونه‌هايي از آن را در متون هسيودي و ديگر اقوام هندواروپايي مشاهده کرديم (رايتسن‌اشتاين و شدر، 1926، ص45-46؛ و نيز بسنجيد با شروود فاکس، 1916، ص183 و نيز ويتزل، 2013، ص181). در اين اساطير، آتش‌سوزي به‌عنوان يکي از بلاياي سرانجام جهان، نقش تعيين‌کننده‌اي در باززايي هستي دارد. خاستگاه اين انديشة ويژه دربارة آتش، پيش از همة باورهاي هندواروپاييان به پالايشگري آتش و نيز جايگاه آيين آتش در پاکي بود. بسياري از اقوام هندواروپايي، ازجمله يونانيان باستان، بر اين باور بودند که آيين و آزمون آتش موجب ناميرايي و باززايي خواهد شد (کارولي، 1914، ص6-28). به همين دليل است که در آيين تدفين اقوام هندواروپايي، آتش همواره حضور داشته و نيز آيين مرده‌سوزي بخش مهمي از آيين پالايش و پاک‌سازي مردگان براي عزيمت به مَرغزارهاي دنياي فراسو محسوب مي‌شده است (گامکرليدزه، 1995، ص701). در آيين مرده‌سوزي اقوام هندوايراني و هيتي، مراسم تدفين در جايگاه آتش جاودان صورت مي‌گرفت. بر اساس مستندات باستان‌شناسي باقي‌مانده از اقوام هندواروپايي فرهنگ آندرونوو و خرده‌فرهنگ پتروکا، شواهد بازمانده از آثار خاکستر و نيز زمين سوخته، بر کاربرد آيين آتش در مراسم تدفين دلالت دارد (مزداپور و همکاران، 1394، ص25). اين سنت تدفين با آتش در متون هومري، ودايي و ژرمني نيز مؤيدي از خاستگاه کهن براي اين باور است که آتش پالايشگر جسم مرده براي رسيدن به جهان فراسوست (هومر، 1978، کتاب 23، بند 236؛ و نيز ريگودا، 2014، ماندالاي 16، بخش 67؛ بسنجيد با گامکرليدزه، 1995، ص702).
انديشة پالايشگري آتش را مي‌توانيم به‌شکل باور به درمانگري آتش در متون بعدي کيش زرتشت، ازجمله در متن بندهشن (بخش 33) و نيز در بخش 159 دينکرد سوم، بازيابيم (صبوري و آموزگار، 1390، ص34). به‌نظر مي‌رسد که اين باور، خاستگاهي کهن‌تر از انديشة آزمون نهايي زرتشت داشته باشد؛ چنان‌که در بخشي از فرهنگ اقوام هندواروپايي در مورد آتشِ درمانگر و پالاينده بودن آن، چنين انديشه‌اي وجود داشته است (صبوري و آموزگار، 1390، ص87، بسنجيد با مارينگر، 1976، ص165)
نتيجه‌گيري
بن‌ماية آتش‌سوزي سرانجام به‌عنوان مفهومي رواقي رواج و گستردگي بسياري در انديشه و اساطير سرانجام آيين‌ها و اديان عصر باستان داشت. نکتة قابل توجه آنکه گستردگي اين مفهوم به‌عنوان مبحثي آخرت‌شناسانه، فقط مختص به متون ديني نبود؛ بلکه در انديشه‌هاي فلسفي ديگر فلاسفه نيز مباحث بسياري دربارة علت و ماهيت آن مطرح شده بود. با رواج مطالعات نوين و به‌ويژه توجه به خاستگاه آموزه‌هاي باستاني، پژوهش‌هاي بسياري نيز دربارة خاستگاه اين بنمايه انجام شد. البته با وجود پژوهش‌هاي متعدد، به‌واسطة ماهيت و ويژگي اين بنمايه و نيز گستردگي روايت آن در متون ديني و آييني ديگر اقوام باستاني به‌جز يونانيان، هنوز ابهامات بسياري دربارة خاستگاه اين بنمايه وجود دارد. مسئلة اين پژوهش نيز بر اين مبنا، بررسي خاستگاه بن‌ماية رواقي «آتش‌سوزي سرانجام» است. اين پژوهش به‌شيوة تحليلي و توصيفي و بر اساس منابع کتابخانه‌اي به اين نتيجه دست يافته است که بن‌ماية رواقي آتش‌سوزي به‌عنوان مبحثي بنيادين از فيزيک فلسفة رواقي، خاستگاهي بسيار کهن در انديشه و اسطورة يونان باستان دارد که روايت‌ها و خوانش‌هاي متفاوتي از آن را مي‌توان در انديشه و متون ديگر فلاسفة يونان باستان و نيز در متون اساطيري کهن بازيافت. وجود شواهد متعدد از اين بنمايه در انديشة فلاسفة پيشاسقراطي و نيز اشارات فيلسوفان سقراطي چون افلاطون و ارسطو به خاستگاه اساطيري، مؤيد قدمت کهن اين بنمايه در ميراث فکري يونان باستان است. اين امر، همچنين با توجه به همساني‌هاي جالب توجه در آموزه‌هاي فرجام‌باورانة ديگر اقوام هندواروپايي، نشانه‌اي بر خاستگاه هندواروپايي آن است. اين بنمايه در تمام متون روايت‌شدة اين اقوام، در ميانة الگوي يکساني از روند فرجام هستي پس از نبرد سرانجام و رخداد آن به‌وسيلة موجودي فراطبيعي، که معمولاً با خورشيد يا آتش ارتباط دارد، قرار گرفته است که پس از آن، هستي نو دوباره باززايي مي‌شود. قرار گرفتن اين بنمايه در چنين الگوي يکساني در متون گوناگون اقوام هندواروپايي در ادوار متفاوت، ترديد را از خاستگاه يکسان آن مي‌زدايد.
منابع
- الیاده، میرچا (1392). چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: نشر توس.
- بن‌دهش (1395). فرنبغ دادگی. ترجمة مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.
- مزداپور، کتایون، زرشناس، زهره، گشتاسب، فرزانه، سلیمی، مینا، قلیزاده، خسرو و نمیریان، کتایون (1394). ادیان و مذاهب در ایران باستان. تهران: سمت.
- صبوری، نرجس‌بانو و آموزگار، ژاله (1390). کتاب پزشکی به‌روایت کتاب سوم دینکرت. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
