نقد نظریة توحید و عرفان زرتشتی و نسبت آن با توحید و عرفان اسلامی
نویسندگان:
سیده فاطمه زارع حسینی / استادیار گروه ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی
چکیده:
بحث بر سر مسئلة عرفانی بودن یا نبودن آموزه‌های زرتشت و دیانت زرتشتی در میان محققان ادیان ایران باستان بحثی پرمناقشه و اختلاف‌زا بوده است. برخی از پژوهشگران، اعم از ایرانی و بسیار کمتر غیرایرانی، به عرفانی بودن تعالیم زرتشت و دین زرتشتی باور دارند. اینان به تفاسیری عرفانی و باطنی از اوستا (به‌ویژه گاهان) و سایر متون زرتشتی قائل‌اند و دنبالة این نگاه عرفانی زرتشتی را در آثار مشاهیر و بزرگانی چون فردوسی، شیخ اشراق، مولوی و... پی گرفته‌اند. در این نوشتار با به‌کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا به ذکر ادعای ایشان و دلایلشان پرداخته می‌شود؛ سپس با استناد به متن اوستا و آرای پژوهشگران مطرح، این دیدگاه که دیانت زرتشتی دارای مبانی عرفانی و توحیدی در ساحت خداشناسی و کیهان‌شناسی است، نقد و رد می‌شود؛ سپس با تحلیل‌هایی نشان داده می‌شود که این دین در حیطة عرفان عملی نیز فاقد عناصر عرفانی است. طبعاً با رد توحیدی و عرفانی بودن دین زرتشت، نسبت آن با عرفان و توحیدِ اسلامی نیز از نوع تضاد خواهد بود.
Article data in English (انگلیسی)
Title:
A Criticism of Zoroastrian Monotheism and Mysticism and its Relationship with Islamic Monotheism and Mysticism
Abstract:
The debate on whether Zoroastrian teachings and Zoroastrian religion are mystical among researchers of ancient Iranian religions has been a controversial issue. Some researchers, both Iranian and much less non-Iranian, believe in the mysticism of Zoroastrian teachings and Zoroastrian religion. They believe in mystical and esoteric interpretations of the Avesta (especially Gahan) and other Zoroastrian texts and have followed this Zoroastrian mystical view in the works of famous and great people such as Ferdowsi, Sheikh Eshraq, Rumi, etc. Using the descriptive-analytical method, in this article, their claims and their reasons are mentioned first; Then, citing the Avesta text and the opinions of prominent researchers, the view that the Zoroastrian religion has mystical and monotheistic foundations in the field of theology and cosmology is criticized and rejected; Then it is shown with analyzes that this religion lacks mystical elements in the field of practical mysticism. Naturally, by rejecting the monotheism and mysticism of Zoroastrian religion, its relationship with Islamic mysticism and monotheism will also be of a kind of contradiction.
- استاوسبرگ، مایکل، 1394، ایران، درآمدی بر دین‌های باستان، سارا ایلز جانستون، ترجمة جواد فیروزی، تهران، ققنوس.
- اسفندیار، محمودرضا، 1387، «برخی عناصر مشابه در گاهان و عرفان اسلامی با توجه به بینش قرآنی»، صحیفة مبین، ش 42، ص 7-30.
- افراسیاب‌پور، علی‌اکبر، 1385، «عرفان زردشتی و مشترکات آن با عرفان اسلامی»، عرفان اسلامی، ش 9، ص 27-49.
- اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، 1400، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، چ بیست و دوم، تهران، مروارید.
- اوستا، 1394، گزارش ابراهیم پورداوود، تهران، نگاه.
- بویس، مری، 1393 الف، تاریخ کیش زردشتی، ترجمة همایون صنعتی‌زاده، تهران، گستره.
- بویس، مری، 1393 ب، آیین زردشت کهن‌روزگار و قدرت ماندگارش، ترجمة ابوالحسن تهامی، چ پنچم، تهران، نگاه.
- حیدری، حسین و همکاران، 1393، «نگاهی کوتاه به: درونمایه‌های عرفانی دین زرتشت و سنجش آن با جهت‌گیری‌های عرفان اسلامی»، در: اولین کنگرة ملی تفکر و پژوهش دینی، اردبیل.
- ذوقی، سهیلا، 1391، «زیبایی‌شناسی در عرفان زردشتی و مشترکات آن با عرفان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، ش 13، ص 282-302.
- ذوقی، سهیلا، 1394 الف، مولانا از دریچة فرهنگ ایران باستان، تهران، سرافراز.
- ذوقی، سهیلا، 1394 ب، «بررسی نور در عرفان زرتشتی و بیان مشترکات آن با عرفان مولانا»، در: همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، تهران.
- ذوقی، سهیلا، 1394 ج، «عالم صغیر و عالم کبیر در عرفان زرتشت و مشترکات آن با عرفان مولانا»، عرفانیات در ادب فارسی، ش 22، ص 131-147.
- ذوقی، سهیلا، 1396، بررسی ریشه‌های عرفانی (عرفان اسلامی) در اساطیر ایرانی، تهران، سرافراز.
- ذوقی، سهیلا، 1398، «نور در آیین زردشت و عرفان مولوی»، عرفانیات در ادب فارسی، ش40، ص 74-98.
- رضی، هاشم، 1399، حکمت خسروانی، چ چهارم، تهران، بهجت.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، 1393، جست‌وجو در تصوف ایران، چ سیزدهم، تهران، امیرکبیر.
- زنر، آر، سی، 1393، تعالیم مغان، ترجمة فریدون بدره‌ای، چ دوم، تهران، توس.
- ژینیو، فیلیپ، 1390، انسان و کیهان در ایران باستان، ترجمة لیندا گودرزی، چ سوم، تهران، ماهی.
- ستاری، جلال، 1397، عشق صوفیانه، چ نهم، تهران، مرکز.
- شادالویی، سیما، 1386، «آتش در عرفان اسلامی و زرتشتی»، ادیان و عرفان، ش 11، ص 209-238.
- شروو، پردزاکتر، 1398، گوهرة آیین زرتشت، ترجمة خشایار بهادری، تهران، فرزان روز.
- شوارتز، مارتین،1390، بررسی چند تعبیر عرفانی در گاهان زردشت، ترجمة فاطمه جدلی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شهرستانی، محمد‌بن عبدالکریم، 1364، الملل و النحل، قم، شریف رضی.
- عالیخانی، بابک، 1379، «نظری به کتاب رازوری در آیین زرتشت»، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 153، ص 335-342.
- عالیخانی، بابک، 1379، بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی، تهران، هرمس.
- عالیخانی، بابک، 1389، «توحید هند و ایرانی»، پژوهشنامة عرفان، ش 3، ص 83-105.
- عالیخانی، بابک، 1400، رموز اشراقی شاهنامه (شرح ابیات و حل رموز داستان سیاوخش)، چ دوم، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
- کاویانی، شیوا، 1377، رازوری در آیین زردشت (عرفان زردشتی)، تهران، ققنوس.
- کلنز، ژان، 1391، مقالاتی دربارة زردشت و دین زردشتی، ترجمة احمدرضا قائممقامی، چ دوم، تهران، فروزان.
- کیائی‌نژاد، زین‌العابدین، 1377، جلوه‌هایی از عرفان در ایران باستان، تهران، عطایی.
- گاتاها، 1395، اهونودگاهِ زرتشت دو برداشت از خاور و باختر زمین، ترجمة اردشیر بهمردی، تهران، بهجت.
- اوستا، 1398، گات‌‌ها کهن‌ترین بخش، ترجمة ابراهیم پورداود، چ پنجم، تهران، اساطیر.
- گرشویچ، ایلیا، 1396، آموزه و آیین زردشت سه گفتار در گاهانپژوهی، ترجمة جواد دانش‌آرا، تهران، ثالث.
- لاهیجی، شمسالدین محمد، 1383، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چ پنجم، تهران، زوار.
- مالاندرا، ویلام. و، 1393، مقدمه‌ای بر دین ایران باستان، ترجمة خسرو قلی‌زاده، چ دوم، تهران، پارسه.
- محمدی، جلیل، 1386، «وحدت وجود زرتشتی»، ادیان و عرفان، ش 12، ص 109-132.
- مزداپور، کتایون، و همکاران، 1395، ادیان و مذاهب در ایران باستان، چ دوم، تهران، سمت.
- نوشین، امین‌رضا، 1387، «اندیشه و نظر: عرفان اسلامی»، اطلاعات حکمت و معرفت، ش 12، ص 62-65.
- نیکنام، 1381، «آیین زرتشت در گفتگو با موبد نیکنام»، هفت آسمان، ش 14، ص 11-34.
- واعظی، سجاد، 1388، قلم اینجا رسید...، تهران، آذینه گل مهر.
- وحیدی، حسین، بی‌تا، جهان‌بینی زرتشتی و عرفان مغان، تهران، اشا.
- هنینگ، والتر برونو، 1379، زردشت سیاستمدار یا جادوگر، ترجمة کامران فانی، تهران، کتاب پرواز.
- یزدان‌پناه، یدالله، 1393، حکمت اشراق، نگارش مهدی علی‌پور، چ چهارم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
- Bailey, S. H, 1971, Zoroastrian Problems in the Nineth Century Books, Oxford, Clarendon Press.
- Christensen, Arthur, 1936, L’iran Sous Les Sassanides, Copenhague, Levin and Munksgaard, Ejnar Munksgaard.
- De Menasce, J., 1945, "Les mystères et la religion de lʼIran", Eranos Jahrbuch, XI, Zurich, 185-186.
- Ginoux, Philippe, 2001, Man and Cosmos in Ancient Iran, Rome, Istituto italiano per lʼAfrica e lʼOriente.
- Gnoli, G., 1980, Zoroaster’s Time and Homeland: A Study on the Origins of Mazdeism and Related Problems, Naples, Istituto universitario orientale.
- Humbach, 1956, "Rituelle Termini technici in den awestischen Gathas", Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, No. 8, p. 74-83.
- Humbach, Helmut, and, J. H. Elfenbein, 1991, The Gathas of Zarathushtra and the Other Old Avestan Texts, Part I: Introduction– Text and Translation (Indogermanische Bibliothek. 1. Reihe: Lehr- Und Handbucher), Universitatsverlag Winter.
- Insler, S., 1975, "The Gathas of Zarathushtra", Acta Iranica 8, Tehran & Leiden, Biblioteque Pahlavi & Brill.
- Russel, J., 1993, "On Mysticism and Esoterism among the Zoroastrians", Iranian Studies, Vol. 26, No. 1-2.
- Shaked, Sh, 1969, "Esoteric Trends in Zoroastrianism", Proceedings of Israel Academy of Sciences and Humanities, 175-221.
- Shaked, Sh., 1995, From Zoroastrian Iran to Islam Studies in Religious History and Intercultural Contacts, Vermont, Ashgate.
شیوه ارجاع به این مقاله:
RIS
Mendeley
BibTeX
APA
MLA
HARVARD
VANCOUVER
یوسفی، امیر، زارع حسینی، سیده فاطمه.(1403) نقد نظریة توحید و عرفان زرتشتی و نسبت آن با توحید و عرفان اسلامی. فصلنامه معرفت ادیان، 15(3)، 53-69 https://doi.org/10.22034/marefateadyan.2024.2021748
امیر یوسفی؛ سیده فاطمه زارع حسینی."نقد نظریة توحید و عرفان زرتشتی و نسبت آن با توحید و عرفان اسلامی". فصلنامه معرفت ادیان، 15، 3، 1403، 53-69
یوسفی، امیر، زارع حسینی، سیده فاطمه.(1403) 'نقد نظریة توحید و عرفان زرتشتی و نسبت آن با توحید و عرفان اسلامی'، فصلنامه معرفت ادیان، 15(3), pp. 53-69
