اناجیل و چالش آیات الحاقی؛ بررسی آیات الحاقی در کدکس‌ها و ترجمه‌های اناجیل اربعه
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
به‌باور مسيحيان، کتاب مقدس وحي الهي است و ایشان فقرات کتاب مقدس را شاهدي بر اين مدعا مي‌دانند. کتاب مقدس معتقد است که «تمامي آيات آن کلام خداست» (دوم تيموتائوس 3: 16). يوحنا دربارة کم و زياد کردن کلام خدا هشدار مي‌دهد و مي‌نويسد: «من به هرکس که کلام نبوت اين کتاب را مي‌شنود، هشدار مي‌دهم که اگر کسي چيزي بدان بيفزايد، خدا بلاهاي نوشته‌شده در اين کتاب را بر او خواهد افزود؛ و اگر کسي از کلام نبوت اين کتاب چيزي کم کند، خدا او را از درخت حيات و از شهر مقدس، که در اين کتاب دربارۀ آنها نوشته شده است، بي‌نصيب خواهد ساخت» (مکاشفه 22: 18ـ19). ازهمين‌رو مسيحيان معتقدند که اناجيل امروزي دقيقاً همان کتاب‌هايي‌اند که از طرف خداوند وحي شده‌اند. وُرفيلد (Warfield)، الهي‌دان انجيلي، نيز معتقد است که نه‌فقط قسمتي از کتاب مقدس، بلکه تمامي آن به‌طور يکسان الهامي است (ورفيلد، 1970، ص 630). در شوراي ترنت نيز تصويب شد: همة کساني که الهامي بودن نوشته‌هاي کتاب مقدس را به‌صورت کامل و در تمام قسمت‌هايش تأييد نکنند، از کليسا طرد خواهند شد (بروان، 2005، ص 66).
از طرفي مي‌دانيم که اولين نسخه‌هاي کشف‌شده از کتاب مقدس، دست‌کم سیصد سال با زمان تأليف آن فاصله دارند. نسخه‌هايي همچون «کدکس سينايي» (Codex Sinaiticus) که در سال 1844م در صومعة کاترين در دامنة کوه سينا کشف شد و قدمتش به حدود سال 350م مي‌رسد (يوسف خليل، 1993، ص 56)؛ «کدکس واتيکانيه» (codex vaticanus) که در 1481م در کتابخانة واتيکان کشف شد و قدمت آن به حدود سال 325 تا 350م مي‌رسد؛ و «کدکس اسکندريه» (Codex Alexandrinus)، کشف‌شده در سال 1624م که مربوط به قرن چهارم است (پائولين، 1991، ص 107 و 109). ساير نسخه‌هاي کتاب مقدس نيز به‌لحاظ زماني بسيار متأخرترند؛ مانند «کدکس واشنگتن» (Codex Washingtonianus)، «کدکس بيز» (Codex_Bezae) و «کدکس افرايم» (Codex Ephraemi Rescriptus) که مربوط به قرن پنجم میلادی‌اند و «کدکس سانگالنسيس» (Codex Sangallensis)، «کدکس سيپريوس» (Codex Cyprius)، «کدکس دوبليننسيس» (Codex Dublinensis)، «کدکس کوريديتي» (Codex Koridethi) و «کدکس آتوس لاورنسيس» (Codex Athous Lavrensis) که مربوط به قرن نهم ميلادي‌اند. با توجه به اين نکات، مشخص نيست آن کتاب مقدسي که کاملاً کلام خداست، کدام‌يک از اين نسخه‌هاست؟ يا اينکه آيا آن کتاب مفقود شده و از دسترس خارج شده است؟ اين‌گونه پرسش‌ها زماني از اهميت بيشتري برخوردار مي‌شوند که بين نسخه‌هاي قديمي اناجيل تفاوت‌ها و اختلافات زيادي دیده می‌شود. اگر اين نکات در کنار تهديداتي که يوحنا مطرح کرده است (مکاشفه 22: 18ـ19) قرار گيرد، دربارة وحياني بودن تمام عهدين چه بايد گفت؟ درواقع توجه به اين نکات، ادعاي وحياني بودن عهدين را نيز زير سؤال مي‌برد؛ زيرا کتاب مقدس کنوني دربردارندة فقرات و عباراتي است که به وحياني بودن آن اطميناني وجود ندارد و نسخه‌هاي قديمي کتاب مقدس فاقد آن است.
دربارة آيات الحاقي عهد جديد آثار چندي به‌زبان انگليسي نوشته شده است که هرکدام به فقرات يا عبارات محدودي از عهدين اشاره مي‌کنند؛ ليکن هيچ‌يک از اين آثار دارای جامعيت نيستند. در زبان فارسي نيز به‌جز پاورقي‌هايي که در ترجمة کتاب مقدس ترسايان دربارة آيات الحاقي مطرح شده است، اثر درخور توجهي وجود ندارد (کتاب مقدس ترسايان، http://irancatholic. com). با توجه به اين نکات، اين نوشتار درصدد است که به بر پاية اسناد موجود در سايت‌هاي معتبر مسيحي و اسناد کتابخانه‌اي، به بررسي آيات الحاقي عهد جديد بپردازد و درنهايت به اين سؤال پاسخ دهد که آيا وجود آيات الحاقي، وحياني بودن و اعتبار کتاب مقدس را خدشه‌دار می‌کند يا خير؟
1. آيات الحاقي در انجيل متي
آیة اول، متي 6: 13
«و ما را در آزمايش مياور؛ بلکه از شرير ما را رهايي ده؛ زيرا ملکوت و قوت و جلال تا ابدالآباد از آن توست؛ آمين».
اين عبارت، شايد پرتکرارترين عبارت در جوامع مسيحي باشد که با عنوان «دعاي رباني» شناخته مي‌شود و مسيحيان بعضاً هر روز اين ذکر را تکرار مي‌کنند؛ اما تفسير اليکات درخصوص اين آيه مي‌نويسد:
اين عبارت به‌شکل موجود در بهترين نسخه‌هاي کتاب مقدس وجود ندارد و آباي کليسا نيز هنگامي که درخصوص دعاي رباني سخن مي‌گويند، توجهي به اين عبارت نشان نداده و صرفاً درخصوص ديگر بخش‌هاي اين دعا سخن گفته‌اند. به اين جهت، اکثر مترجمان متأخر کتاب مقدس اين عبارات را در نسخه‌هاي خود ذکر نمي‌کنند (اليکات، 1905، ذيل متي 6: 13).
اين نکته برخي از ترجمه‌هاي کتاب مقدس ـ ازجمله ترجمة هزارة نو ـ را بر اين داشته است که عبارت یادشده را در پرانتز قرار دهند و بسياري از ترجمه‌هاي انگليسي نيز آن را از متن کتاب مقدس حذف کنند.
ترجمه KJV (King James Version) NIV (New International Version) NLT (New Living Translation) ESV (English Standard Version) NASB (New American Standard Bible) قديم هزارة نو ترسايان
متي 6: 13؛ متن حذف حذف حذف نسخة 1971 حذف
نسخة 1977 داخل متن متن داخل پرانتز حذف
آیة دوم، متي 12: 47
«شخصي وي را گفت: اينک مادر تو و برادرانت بيرون ايستاده، مي‌خواهند با تو سخن گويند».
تفسير پالپيت ذيل اين آيه بيان مي‌کند که اين آيه در دو نسخة واتيکاني و سينايي وجود ندارد (اسپنس، 2002، ذيل آية متي 12: 47).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB NRSV قديم هزارة نو ترسايان
متي 12: 47؛ متن متن داخل پرانتز حذف نسخة 1971 داخل پرانتز
نسخة 1977 و 1995 داخل متن داخل پرانتز متن متن در پاورقي به نبودن اين آيه در برخي نسخ اشاره شده است
آیة سوم، متي 17: 21
«ليکن اين جنس جز به دعا و روزه بيرون نمي‌رود».
در نسخه‌هاي قديمي انجيل متي به اين آيه اشاره نشده است؛ ازجمله در دو نسخة سينايي و واتيکاني که ديويد پارکر آنها را از مهم‌ترين نسخه‌هاي قرن چهارم ميلادي مي‌داند، ذکر نشده است (پارکر، 2012، ص 73؛ کامفورت، 2005، ص 96)، اما در نسخه‌هاي متأخرتر مربوط به قرن پنجم، مانند نسخة افرايم و نسخة بيز، اين جمله اضافه شده است. برخي از محققان مسيحي با توجه به فقدان اين آيه در نسخه‌هاي قديمي، معتقدند که ظاهراً متي 17: 21 با توجه به عبارت موازي در مرقس 9: 29، آن را به متن افزوده است (متزر، 1994، ص 35؛ رايلي، 1992، ص 85).
ترجمه KJV NIV NLT NAB NASB NRSV قديم هزارة نو ترسايان
متي 17: 21 متن در پاورقي در پاورقي حذف نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز و نسخة 1995 داخل متن حذف متن پرانتز حذف
آیة چهارم، متي 18: 11
«زيرا که پسر انسان آمده است تا گمشده را نجات بخشد».
تفسير کتاب مقدس کمبريج ذيل اين آيه بيان مي‌کند که متي 18: 11 در نسخه‌هاي سينايي و واتيکاني، همچنين در ترجمه‌هاي قديمي قبطي، سرياني ايتاليايي و گرجي وجود ندارد، اما برخي از نسخه‌هاي نه‌چندان باستاني، مانند ترجمة لاتيني ولگات واجد اين بخش وجود دارد؛ ولي اين آيه در هيچ‌يک از نسخه‌هاي قبل از قرن پنجم يافت نشده است (لينکلن، 2011، ص 80). ازهمين‌رو محققاني همچون لاخمان (Lachmann)، تيشندورف (Tischendorf) و تريجلس (Tregelles) اين آيه را بخشي از انجيل متي به‌شمار نياورده‌اند. تفسير کمبريج علت الحاق شدن اين آيه به انجيل متي را متصل کردن متي 18: 10 به متي 18: 12 بيان مي‌کند (لينکلن، 2011، ص 80). برخي نيز اين آيه را برگرفته از لوقا 19: 10 مي‌دانند (رابرتسون، www. studylight. org، ذيل آية متي 18: 11). بروس متزر در اين‌باره مي‌گويد: «شکي نيست که کلمات... در اينجا جعلي هستند،... [اين آيه] آشکارا توسط نسخه‌نويسان از لوقا 19:10 وام گرفته شده است» (متزر، 1994، ص 36).
ترجمه KJV NIV NAB ASV NASB NRSV قديم هزارة نو ترسايان
متي 18: 11؛ داخل متن
و ترجمه NKJV داخل پرانتز داخل پرانتز حذف حذف نسخة 1971 حذف
نسخة 1977 داخل پرانتز نسخة 1995 داخل متن حذف متن داخل پرانتز در پاورقي به نبودن اين آيه در برخي نسخ اشاره شده است
آیة پنجم، متي 20: 16
«بنابراين اولين آخرين و آخرين اولين خواهند شد؛ زيرا خوانده‌شدگان بسيارند و برگزيدگان کم».
اين آيه در کدکس سينايي، واتيکاني و دوبليننسيس وجود ندارد، اما در نسخه‌هاي متأخرتر، مانند کدکس افرايم و واشنگتني يافت مي‌شود. ظاهراً عهد جديد تشيندورف اولين نسخة کتاب مقدس بود که اين عبارت را حذف کرد (تشيندورف، newchristianbiblestudy. org).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
متي 20: 16 متن حذف متن حذف حذف متن حذف حذف و در پاورقي به نبودن اين آيه در برخي نسخ اشاره شده است
آیة ششم، متي 23: 14
«عيساي مسيح کاهنان يهود را سرزنش مي‌کند و مي‌فرمايد: واي بر شما اي کاتبان و فريسيان رياکار! زيرا خانه‌هاي بيوه‌زنان را مي‌بلعيد و از روي ريا نماز را طويل مي‌کنيد؛ ازآن‌رو عذاب شديدتر خواهيد يافت».
با بررسي اين آيه در نسخه‌هاي خطي مشخص مي‌شود که نسخه‌هاي سينايي و واتيکاني فاقد اين آيه‌اند. مترجمان امروزي بيشتر به حذف اين آيه از انجيل متي علاقه نشان مي‌دهند (تحقيقات متني عهد جديد، 1993، ص 4). همچنين در عموم نسخه‌هاي متأخر، مانند کدکس بيز، کدکس دوبليننسيس و کدکس کوريديتي و نيز در ترجمه‌هاي ايتاليايي، ارمني، قبطي سوري و نوشته‌هاي پدران کليسا نيز وجود ندارد. برخي از محققان معتقدند: ازآنجاکه اين آيه بسيار شبيه لوقا 20: 47 و مرقس 12: 40 است، لذا احتمال دارد که برخي از نسخه‌ها به‌منظور تکميل کاستي‌هاي انجيل متي اين آيه را به آن افزوده باشند تا نکوهش علماي يهودي توسط عيسي مسيح در متي و لوقا و مرقس با هم توازي داشته باشند (متزر، 1971، ص 50).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB ترجمه قديم هزارة نو ترجمه ترسايان
متي 23: 14؛ متن ذکر در پاورقي حذف حذف نسخة 1971 حذف
نسخة 1977 داخل پرانتز نسخة 1995 داخل متن متن داخل پرانتز در متن حذف و در پاورقي ذکر شده است که در برخي از نسخه‌ها اين آيه افزوده شده؛ ولي اين اضافه براي اينجا مناسب نيست
آیة هفتم، متي 27: 35
«پس او را مصلوب نموده، رخت او را تقسيم نمودند و بر آنها قرعه انداختند تا آنچه به زبان نبي گفته شده بود، تمام شود که رخت مرا در ميان خود تقسيم کردند و بر لباس من قرعه انداختند».
تفسير پالپيت و تفسیر کمبريج، هر دو در مورد الحاقي بودن عباراتي که زير آنها خط کشيده شده است، سخن گفته‌اند. تفسير پالپيت بيان مي‌کند که اين فقره در بهترين نسخه‌هاي آنسيل (Uncial: نسخه‌هايي که با حروف بزرگ نوشته شده و عمدتاً در قرن اول تا ششم ميلادي به‌وجود آمده‌اند) و ديگر نسخه‌ها وجود ندارد. ويراستاران امروزي عمدتاً اين فقره را در نوشته‌هاي خود نمي‌آورند و آن را فقره‌اي الحاقي به‌شمار مي‌آورند که تحت تأثير عبارت مشابه آن در انجيل يوحنا وارد اين کتاب شده است.
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
متي 27: 35؛ متن حذف حذف حذف در تمام ويرايش‌ها حذف متن داخل پرانتز در متن حذف و در پاورقي ذکر شده است که اين اضافه در برخي نسخ آمده، که اين الحاق از يوحنا 19: 24 گرفته شده است
2. آيات الحاقي در انجيل مرقس
آیة اول، مرقس 1: 1
«آغاز خبر خوش دربارة عيسي مسيح پسر خدا».
در نسخه‌هاي قديمي، عبارت «پسر خدا» وجود ندارد (همان). تفسير پولپيت نيز مي‌نويسد: نسخه‌هاي قديمي عبارت «انجيل عيساي مسيح» را ثبت کرده و عبارت «پسر خدا» را ذکر نکرده‌اند (اسپنس، 2002، ذيل آية مرقس 1: 1).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 1: 1؛ متن داخل متن، با اشاره به نبودن عبارت در برخي نسخ در پاورقي داخل متن، با اشاره به نبودن عبارت در برخي نسخ در پاورقي داخل متن، با اشاره به نبودن عبارت در برخي نسخ قدیمی در پاورقي متن متن متن داخل متن، با اشاره به نبودن عبارت در همة نسخ قدیمی انجیل در پاورقي
آیة دوم، مرقس 6: 11
«و هرجا که شما را قبول نکنند و به سخن شما گوش نگيرند، از آن مکان بيرون رفته، خاک پاي‌هاي خود را بيفشانيد تا بر آنها شهادتي گردد. هرآينه به شما مي‌گويم حالت سدوم و غموره در روز جزا از آن شهر سهل‌تر خواهد بود».
اين آيه در بیشتر نسخه‌هاي مهم مانند سينایی، واتيکاني، افرايم و واشگتن نيامده است، اما در برخي نسخه‌هاي مهم مانند اسکندريه ذکر شده است. در عهد جديدِ هنري آلفورد، اين جمله در متن اصلي، اما در پرانتز و ايتاليک آمده و در پاورقي ذکر شده است: «در اکثر نسخه‌هاي باستاني حذف شده است: احتمالاً از متي 10:15 گرفته شده است» (آلفورد، 2022، ذيل آيه).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 6: 11 متن حذف حذف حذف حذف متن حذف حذف
آیة سوم، مرقس 7: 16
«هرکه گوش شنوا دارد، بشنود».
وقتي عيسي با حواريون دربارة پاکي درون صحبت مي‌کند، مي‌فرمايد: آنچه از درون آدمي بيرون آيد، او را نجس مي‌سازد. بعد از اين آيه، جملة «هرکه گوش شنوا دارد، بشنود» وجود دارد که انجيل‌نويسان دربارة اصالت آن ترديد دارند. حقيقت اين است که اين آيه در بیشتر نسخه‌هاي متقدم، مانند کدکس سينايي و واتيکاني، نیست؛ همچنين در نسخه‌هاي متأخري، مانند کدکس سانگالنسيس، وجود ندارد؛ ولي در برخي نسخه‌ها، مانند نسخة اسکندريه، کدکس سيپريوس و کدکس واشنگتن، ديده مي‌شود. تفسير اليکات پس از بيان مقصود اين آيه مي‌گويد: آية یادشده در بسياري از نسخه‌هاي معتبر ما وجود ندارد و اين احتمال هست که مرقس 7: 16، درحقيقت عبارتي بوده است که توسط نسخه‌برداران قبلي در حاشية متن کتاب مقدس نوشته شده بود تا توجه مخاطبان را به حقايقي که در اين آيات بيان مي‌شود، جلب کند (اليکات، 1905، ذيل آيه). متزر معتقد است که اين عبارتِ تأکيدي توسط نسخه‌نويسان از مرقس 4:9 و 4: 23 اقتباس و در اينجا گنجانده شده است (متزر، 1994، ص 81).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 7: 16 متن ذکر در پاورقي حذف حذف نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن. متن داخل پرانتز متن
آیة چهارم، مرقس 9: 44 و 46
«جايي که کِرم ايشان نميرد و آتش خاموشي نپذيرد».
در فصل 9 انجيل مرقس، از آيات 42 تا 48 عيسي مسيح در حال موعظه است و مردم را از انجام گناه با چشم و دست و پا نهي مي‌فرماید و سفارش مي‌کند که اگر اعضاي بدنت تو را به گناه مي‌کشاند، آنها را قطع کن و دور بينداز؛ زيرا بهتر است که انسانْ معلول وارد بهشت شود تا اينکه سالم به جهنم درافتد. در اين آيات، سه بار اين جمله در وصف جهنم تکرار شده است؛ ولی در قديمي‌ترين نسخه‌هاي موجود، ازجمله کدکس سامري، واتيکانيه، افرايم و واشنگتن، فقط در آية 48 آمده و آيات 44 و 46 فاقد اين بخش است، اما در برخي نسخه‌ها، مانند کدکس اسکندريه، بيز و سيپريوس وجود دارد و به‌نظر مي‌رسد که به متن انجيل مرقس افزوده شده است تا نوعي توازي با آية 48 به‌وجود آورد. اين دو آيه از جهت کلمات مورد استفاده کاملاً مشابه يکديگرند (باک، 2015، ذيل آيه). شايد به اين دلیل که تکرار اين آيه مي‌توانست به سخنراني حس تأکيد بيشتري بدهد و آن را بليغ‌تر سازد، به متن افزوده شده است (لينکلن، 2011، ص 86).
ترجمه KJV NIV NLT ASV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 9: 44 & 46 متن ذکر در پاورقي حذف حذف نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن متن داخل پرانتز در متن حذف شده و در پاورقي آمده است که اين اضافه نامطمئن است
آیة پنجم، مرقس 10: 21
«عيسي به وي نگريسته، او را محبت نمود و گفت: تو را يک چيز ناقص است؛ برو و آنچه داري بفروش و به فقرا بده که در آسمان گنجي خواهي يافت؛ و بيا صليب را برداشته، مرا پيروي کن».
امروزه تنها شش نسخة يوناني مربوط به قبل از سال 500م موجود است که حاوي باب دهم مرقس باشند و از اين ميان، پنج نسخه فاقد اين عبارات‌اند. تنها نسخه‌اي که اين عبارت در آن يافت مي‌شود، نسخة واشنگتن است که زمان نوشته شدن آن تقريباً به سال 450م بازمي‌گردد. اين آيه از سال 700م به بعد، در نسخه‌هاي بيشتري يافت مي‌شود. از دوازده نسخه‌اي که مربوط به سال‌هاي 500 تا 900م مي‌شود، پنج نسخه فاقد اين عبارات‌اند. ازاين‌رو به‌نظر مي‌رسد که داخل شدن اين عبارت به مرقس 10، در دوراني متأخر صورت گرفته باشد و نمي‌توان آن را جزئي از متن اصلي به‌شمار آورد (هرمان، bibledifferences. net).
يک احتمال اين است که عبارت یادشده از عبارتي مشابه وارد مرقس 10 شده باشد. به اين صورت که نسخه‌بردار با در ذهن داشتن عبارتي مشابه، اين عبارت را به متن افزوده باشد. در مرقس 8: 34 (دو فصل قبل‌تر از آية مورد بحث)، آمده است: «پس مردم را با شاگردان خود خوانده، گفت: هرکه خواهد از عقب من آيد، خويشتن را انکار کند و صليب خود را برداشته، مرا متابعت نمايد» (همان).
سياق جمله نيز نشان مي‌دهد که عيسي بايد تنها يک پيشنهاد به آن مرد داده باشد، نه دو پيشنهاد؛ زيرا عيسي به آن مرد جوان مي‌گويد: «تو را يک چيز ناقص است» و آن چيز هم طبق توضيح عيسي مسيح همان دل کندن از ماديات است. چرا عيسي بايد چيز ديگري را نيز اضافه کند؟ آية بعد نيز به اين مطلب اشاره دارد: «زيرا هرکه خواهد جان خود را نجات دهد، آن را هلاک سازد». بنابراين برخلاف مرقس 8 که برداشتن صليب با سياق آن سازگاري دارد، در مرقس 10 اين عبارت با سياق نيز سازگاري ندارد و عبارتي الحاقي شمرده می‌شود (همان). آنچه عيسي در مورد اين جوان به او يادآور مي‌شود، همان چيزي است که مورد نياز او بوده است. عيسي در اين گفت‌وگو به‌دنبال اين نبوده است که به او بگويد به حواريون بپيوندد.
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 10: 21 متن حذف حذف حذف حذف متن حذف حذف
آیة ششم، مرقس 11: 26
«اما هرگاه شما نبخشيدید، پدر شما نيز که در آسمان است، تقصيرهاي شما را نخواهد بخشيد».
اين آيه در کدکس‌هاي قديمي، مانند سينايي، واتيکاني، اسکندريه، واشنگتن، سانگالنسيس و آتوس لاورنسيس، همچنين در ترجمه‌هاي ارمني، قبطي، سرياني و لاتيني (وولگات) وجود ندارد. جان اوکس (John Oakes) درخصوص مرقس 11: 26 بيان مي‌کند: برخي از نسخه‌هاي يوناني اين آيه را دربردارند، اما قديمي‌ترين نسخه‌هاي ما فاقد اين آيه‌اند؛ علاوه بر اين، بسياري از ترجمه‌هاي کتاب مقدس اين آيه را در پرانتز آورده‌اند. شايد بتوان گفت که يک نسخه‌بردار اين آيه را به‌منظور هماهنگ ساختن آن با متي 18: 35 به مرقس 11 افزوده است (لينکلن،2011، ص 86ـ88). اراسموس نيز به‌دليل اينکه اين آيه در بیشتر نسخه‌هاي يوناني وجود ندارد، آيه را حذف کرده است (همان). اين آيه همچنين ممکن است از متي 6: 15 اقتباس شده باشد.
ترجمه KJV NIV NLT ASV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 11: 26؛ متن پاورقي حذف حذف نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن. متن پرانتز در پاورقي با عنوان ذکر در مدارک گواهي نشده است
آیة هفتم، مرقس 15: 28
«پس تمام گشت آن نوشته‌اي که مي‌گويد از خطاکاران محسوب گشت».
عيسي مسيح در واپسين روزهاي زندگاني به حواريون مي‌فرمايد: هرکسي توشه‌دان يا جامه‌اي دارد، آن را بفروشد و شمشيري بخرد؛ زيرا پيشگويي‌هاي عهد عتيق دربارة من در شرف تحقق است. در اينجا جمله‌اي وجود دارد که مي‌فرمايد: «پس تمام گشت آن نوشته‌اي که مي‌گويد از خطاکاران محسوب گشت».
انجيل مرقس با اين آيه تصليب عيسي را محقق‌کنندة پيشگويي عهد قديم (اشعيا 53: 12) معرفي مي‌کند که طبق آن، عيسي در زمرة خطاکاران قرار مي‌گيرد و براي قرباني دادن گناه ديگران کشته مي‌شود؛ حال آنکه مي‌بينيم در هيچ نسخه‌ای در پیش از قرن ششم ميلادي اين آيه وجود ندارد (لينکلن، 2011، ص 88). تفسير اليکات در اين خصوص مي‌نويسد: اين آيه در صورت حقيقي بودن، يکي از موارد معدودي در انجيل مرقس است که در آن، مرقس درخصوص تحقق يک پيشگويي سخن مي‌گويد، اما اين آيه تقريباً در هيچ‌يک از نسخه‌هاي خوبي که در دست داريم، وجود ندارد و احتمالاً براي اولين بار در حاشية متن اصلي نوشته شده است تا مخاطب را متوجه سازد که عبارت یادشده محقق‌کنندة پيشگويي عهد عتيق دربارة عيسي در لوقا 22: 37 است (اليکات، 1905، ذيل آيه). تفسير پولپيت نيز به نبود اين آيه در قديمي‌ترين نسخه‌ها اشاره کرده است (همان).
ترجمه KJV NIV NLT NET ASV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 15: 28 متن پاورقي حذف حذف حذف نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن متن پرانتز در متن حذف و در پاورقي توضيح داده شده است که اين اضافه با رويّه‌اي که مرقس از عهد عتيق نقل مي‌کند، تطبيق ندارد
آیة هشتم، مرقس 16: 9ـ20
«چون عيسي در سحرگاه نخستين روز هفته برخاست، نخست بر مريم مَجْدَليه که از او هفت ديو بيرون کرده بود، ظاهر شد. مريم نيز رفت و به ياران او که در ماتم و زاري بودند، خبر داد، اما آنها چون شنيدند که عيسي زنده شده و مريم او را ديده است، باور نکردند. پس از آن، عيسي با سيمايي ديگر بر دو تن از ايشان که به مزارع مي‌رفتند، ظاهر شد. آن دو بازگشتند و ديگران را از اين امر آگاه ساختند، اما سخن ايشان را نيز باور نکردند. سپس عيسي بر آن يازده تن، درحالي‌که به غذا نشسته بودند، ظاهر شد و آنها را به‌سبب بي‌ايماني و سخت‌دلي‌شان توبيخ کرد؛ زيرا سخن کساني را که او را پس از رستاخيزش ديده بودند، باور نکردند. آن‌گاه بديشان فرمود: "به سرتاسر جهان برويد و خبر خوش را به همۀ خلايق موعظه کنيد. هرکه ايمان آوَرَد و تعميد گيرد، نجات خواهد يافت، اما هرکه ايمان نياورد، محکوم خواهد شد؛ و اين آيات همراه ايمان‌داران خواهد بود: به‌نام من ديوها را بيرون خواهند کرد و به زبان‌هاي تازه سخن خواهند گفت و مارها را با دست‌هايشان خواهند گرفت؛ و هرگاه زهري کشنده بنوشند، گزندي به آنها نخواهد رسيد و دست‌ها بر بيماران خواهند نهاد و آنها شفا خواهند يافت". عيساي خداوند پس از آنکه اين سخنان را بديشان فرمود، به آسمان بالا برده شد و به دست راست خدا بنشست. پس ايشان بيرون رفته، در همه‌جا موعظه مي‌کردند و خداوند با ايشان عمل مي‌کرد و کلام خود را با آياتي که همراه ايشان بود، ثابت مي‌نمود».
در دو نسخه از بهترين نسخه‌هاي قديمي، آية هشتم آية انتهايي انجيل مرقس است، اما نسخه‌هاي کنوني از انجيل مرقس، 12 آية ديگر بعد از آية هشتم وجود دارد. بارت ارمن (Bart Ehrman) در بيان علت اين امر مي‌گويد: مشخصاً نسخه‌برداري که به‌هنگام استنساخ از نسخة قديمي انجيل مرقس به اين عبارت رسيده، متوجه شده است که اين انجيل به‌شکل غيرمنتظره‌اي تمام مي‌شود، بدون اينکه زنان آنچه را ديده‌اند، به کسي بگويند يا اينکه شاگردان با عيسي ملاقات کنند و از رستاخيز او باخبر شوند! نسخه‌بردار که نمي‌توانسته است چنين چيزي را قبول کند، آياتي را به اين انجيل اضافه مي‌کند تا پايان قابل‌قبول‌تري براي اين انجيل به‌وجود آورد (ارمن، 2007، ص 67).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
مرقس 16: 9ـ20؛ متن ذکر در متن با اشاره به نبودن اين متن در برخي نسخ در پاورقي پاورقي پاورقي نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن متن پرانتز در متن ذکر شده ولي در زيرنويس نوشته است که بسياري از نسخه‌ها فاقد اين بخش‌اند؛ حتي برخي از رونويس‌کنندگان تصريح کرده‌اند که آية 8 پايان انجيل مرقس است
3. آيات الحاقي در انجيل لوقا
آیة اول، لوقا 9: 55ـ56
«آن‌گاه روي گردانيده، بديشان گفت: نمي‌دانيد که شما از کدام نوع روح هستيد؛ زيرا که پسر انسان نيامده است تا جان مردم را هلاک سازد؛ بلکه تا نجات دهد. پس به قريه‌اي ديگر رفتند».
نسخه‌هاي يوناني عمدتاً فقرة مورد اشاره را ذکر نکرده‌اند (هرمان، bibledifferences. net). در نگاه والتر گراندمن (Walter Grundmann)، فقرات مورد بحث در لوقا 9: 55ـ56 ناشي از تغييراتي است که مارکيون در انجيل لوقا اعمال کرده بود. گراندمن معتقد است که هدف مارکيون از افزودن اين عبارت آن بوده است که باطل شدن عهد قديم را نشان دهد؛ عهد قديمي که در آن، محکوميت و مجازات، نقشي اساسي ايفا مي‌کرد (همان). منابع پيش از سال 300م، نه نسخه‌هاي يوناني يا ترجمه‌هاي آن، بلکه نقل‌قول‌هاي مارکيون و تاتيان است. مارکيون شخصي است که الهيات خير و شر و دوخدايي را به‌وجود آورد که در آن، عيسي به‌عنوان پسر خداي عهد جديد، در تقابل با خداي خشمگين عهد قديم قرار دارد. مارکيون براي کليساهاي خود نسخه‌اي از کتاب مقدس تهيه کرده بود. اين نسخه با اعمال تغييراتي بر انجيل لوقا و ده رساله از پولس به‌وجود آمده بود. به‌باور برخي از محققان، اين عبارت در نسخه‌هاي اصلي وجود نداشته و مارکيون آن را به انجيل لوقا افزوده است تا ديدگاه الهياتي‌اش را اثبات کند و نشان دهد که شرور از عيسي مسيح نشئت نمي‌گيرد. تاتيان نيز مؤلف دياتسرون (Diatessaron) است که روايات چهار انجيل را به‌صورت تلفيقي و به‌ترتيب زمان وقوعشان در يک‌جا جمع‌آوري کرده و بنا به صلاحديد خود، بخش‌هايي را حذف و اضافه کرده است. اين احتمال وجود دارد که وي عبارات یادشده را از مارکيون اخذ کرده باشد (همان).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
لوقا 9: 55ـ56؛ متن حذف پاورقي پاورقي نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن متن پرانتز پاورقي
آیة دوم، لوقا 11: 2، 4
«بديشان گفت: هرگاه دعا کنيد، گوييد: اي پدر ما که در آسماني! نام تو مقدس باد. ملکوت تو بيايد. ارادة تو چنان‌که در آسمان است، در زمين نيز کرده شود... و گناهان ما را ببخش؛ زيرا که ما نيز هر قرض‌دار خود را مي‌بخشيم؛ و ما را در آزمايش مياور؛ بلکه ما را از شرير رهايي ده».
تفسير اليکات در ذيل اين آيه ذکر کرده است که بسياري از نسخه‌های يوناني ارزشمند ما، فاقد عبارت «بلکه ما را از شرير رهايي ده» هستند (اليکات، 1905، ذيل آيه).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
لوقا 11: 2، 4؛ متن حذف حذف حذف حذف در متن حذف حذف
آیة سوم، لوقا 17: 36
«و دو نفر که در مزرعه باشند، يکي برداشته و ديگري واگذارده خواهد شد».
عيسي مسيح در اين آيات در حال ارائة شرح حال روزِ آمدن پسر انسان است و مي‌فرمايد که اتفاقات آن روز ناگهاني خواهد بود، ولي در اينجا آيه‌اي وجود دارد که بسياري از نسخه‌هاي قديمي فاقد اين آيه‌اند؛ حتي ترجمة کينگ جيمز که ساير آيات الحاقي را ذکر کرده است، دربارة اين آيه ترديد دارد و در نسخة 1611 و برخي از نسخه‌هاي ديگر اشاره کرده که اين آيه در بيشتر نسخه‌هاي يوناني ناقص است. اين آيه در نسخه‌هاي اراسموس (1516ـ1535)، آلدوس (1518) و کولينئوس (1534) نيز وجود ندارد (هوسکر، 1890، ص 5). باب اوتلي (Bob Utley) بيان مي‌کند که لوقا 17: 36 در هيچ‌يک از نسخه‌هاي سينايي، اسکندريه، واتيکاني و واشنگتني وجود ندارد و به‌نظر مي‌رسد که اين عبارت در متي 24: 40 ريشه داشته و توسط نسخه‌برداران بعدي به متن انجيل لوقا افزوده شده باشد (اوتلي، bible.org). اين آيه در نسخه‌هاي کمي از ترجمه‌هاي قديمي نسخة وولگات گنجانده شده است.
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
لوقا 17: 36؛ متن پاورقي پاورقي پاورقي نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن در متن پرانتز پاورقي
آیة چهارم، لوقا 23: 17
«زيرا او را لازم بود که هر عيدي کسي را براي ايشان آزاد کند».
اين آيه در نسخة واتيکاني وجود دارد؛ ولي در نسخة سينايي اين آيه حذف شده است (کيني، brandplucked.webs.com). گراهام پوکت (Graham Pockett) درخصوص اين آيه معتقد است که چنين عبارتي طبعاً توضيح براي مردماني است که با اين سنت باستاني آشنايي نداشته‌اند و ازاين‌رو مي‌توان گفت که اين عبارت براي مخاطبان قرن اول ميلادي عبارتي زاید بوده است (چراکه بیشتر آنها در محيطي يهودي به‌دنيا آمده و تربيت شده بودند)، اما با گسترش مسيحيت طي قرون بعد در ميان امت‌ها، چنين سنتي براي آنها ناشناخته بوده است (پوکت، www.anointedlinks.com).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
لوقا 23: 17؛ پرانتز پاورقي پاورقي پاورقي نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن در متن پرانتز پاورقي
4. آيات الحاقي در انجيل يوحنا
آیة اول، يوحنا 5: 3ـ4
«و در آنجا جمعي کثير از مريضان و کوران و لنگان و شلان خوابيده، منتظر حرکت آب مي‌بودند؛ زيرا که فرشته‌اي از جانب خداوند گاه بر آن حوض نازل مي‌شد و آب را به‌حرکت مي‌آورد. هرکه بعد از حرکت آب، اول وارد حوض مي‌شد، از هر مرضي که داشت شفا مي‌يافت».
در اورشليم، در کنار «دروازۀ گوسفند»، حوضي به‌نام «بيت‌حِسْدا» وجود داشت که پنج ايوان داشت. مردم براي شفا کنار آن حوض مي‌خوابيدند و در کنار اين حوض عيسي مسيح مفلوجي را شفا داد، اما در برخي از نسخ عبارتي وجود دارد که می‌گوید: هر از چندگاهي فرشته‌اي آب حوض را تکان مي‌داد و بعد از تکان خوردن آب، اولين کسي که خود را داخل حوض مي‌انداخت، شفا مي‌گرفت؛ و اين اضافه در بسياري از نسخه‌هاي وجود ندارد.
اليکات، مفسر مسيحي، در تفسير خود بر کتاب مقدس بيان مي‌کند که کلمة «کثير» و عبارت پاياني يوحنا 5: 3، و تمام آية 4، در بیشتر نسخه‌هاي قديمي يافت نمي‌شوند؛ که ازجمله مي‌توان به نسخه‌هاي سينايي و واتيکاني اشاره کرد. محققان معاصر به‌اجماع اين فقرات را بخشي از متن اصلي کتاب مقدس به‌شمار نمي‌آورند؛ که ازجمله مي‌توان به تشندروف، ترجلس، آلفرد، و وستکات و هورت اشاره کرد. جالب اينجاست که عبارتي اين‌چنيني به روايت کتاب مقدس راه يافته و 99 درصد قرائت‌کنندگان اين متن، آن را جزئي اصلي از انجيل يوحنا به‌حساب مي‌آورند (اليکات، 1905، ذيل آيه). وجود چنين حوض معجزه‌آسايي در هيچ‌يک از تواريخ، به‌خصوص تاريخ يوسيفوس، اشاره نشده است (مسترمن، 1905، ص 88).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
يوحنا 5: 3ـ4؛ متن پاورقي پاورقي پاورقي نسخة 1971 حذف، نسخة 1977 داخل پرانتز، نسخة 1995 داخل متن متن پرانتز پرانتز با توضيح اينکه اين بخش در متون قديمي‌تر وجود ندارد
آیة دوم، يوحنا 7: 53
«پس هريک به خانة خود رفتند».
در تفسير اليکات ذيل آية یادشده آمده است که اين آيه به‌همراه آيات ابتدايي يوحنا 8، از مواردي است که بدون شک به‌قلم يوحنا نوشته نشده و مربوط به دورة رسولان است و سير بحث در انجيل يوحنا را مخدوش مي‌کند (اليکات، 1905، ذيل آيه).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
يوحنا 7: 53؛ متن در حاشية متن در متن با این حاشيه که در کهن‌ترين نسخه‌هاي يوناني اين عبارت وجود ندارد پرانتز پرانتز متن پرانتز متن
آیة سوم، يوحنا 8: 1ـ11
اما عيسي به کوه زيتون رفت. سحرگاهان عيسي باز به صحن معبد آمد. در آنجا مردم همه بر وي گرد آمدند و او نشسته، به تعليم ايشان پرداخت. در اين هنگام، علماي دين و فَريسيان زني را که در حين زنا گرفتار شده بود، آوردند و او را در ميان مردم به‌پا داشته، به عيسي گفتند: «استاد! اين زن در حين زنا گرفتار شده است. موسي در شريعت به ما حکم کرده که اين‌گونه زنان سنگسار شوند. حال تو چه مي‌گويي؟» اين را گفتند تا او را بيازمايند و موردي براي متهم کردن او بيابند، اما عيسي سر به زير افکنده، با انگشت خود بر زمين مي‌نوشت؛ ولي چون آنها همچنان از او سؤال مي‌کردند، عيسي سر بلند کرد و بديشان گفت: «از ميان شما هر آن کس که بي‌گناه است، نخستين سنگ را به او بزند» و باز سر به زير افکنده، بر زمين مي‌نوشت. با شنيدن اين سخن، آنها يکايک از بزرگ‌ترين شروع کرده، آنجا را ترک گفتند و عيسي تنها به‌جا ماند با آن زن که در ميان ايستاده بود. آن‌گاه سر بلند کرد و به او گفت: «اي زن! ايشان کجايند؟ هيچ‌کس تو را محکوم نکرد؟» پاسخ داد: «هيچ‌کس، اي سرورم». عيسي به او گفت: «من هم تو را محکوم نمي‌کنم. برو و ديگر گناه مکن».
جان اوکس در توضيحي دربارة اين فقره بيان مي‌کند که هيچ‌کدام از نسخه‌هاي قديمي حاوي اين داستان نيستند و تنها نسخه‌هاي متأخر اين داستان را در خود جاي داده‌اند. وي در نتيجه‌گيري بيان مي‌کند که اين آيات قطعاً در نسخه‌هاي اصلي انجيل يوحنا وجود نداشته‌اند؛ ولي به‌دلیل شهرتي که در ميان مسيحيان داشته‌اند، توسط نسخه‌برداران متأخر به متن کتاب مقدس افزوده شده‌اند (لينکلن، 2011، ص 89ـ95).
محققان در توضيح چگونگي ورود اين داستان به کتاب مقدس مي‌گويند: احتمالاً اين داستان در سنت شفاهي رواج داشته و يکي از نسخه‌نويسان اين داستان را در حاشية کتاب مقدس يادداشت کرده بوده است. به‌دنبال او، نسخه‌برداران بعدي که اين حاشيه را جزئي از متن نسخة اصلي پنداشته بودند، آن را در نسخة خود به‌عنوان متن اصلي انجيل آورده‌اند و اين‌گونه، اين داستان وارد متن کتاب مقدس شده و متني مقدس به‌شمار آمده است. در کتاب مقدس امروزي اين داستان در يوحنا 8 آمده، اما جالب اينجاست که برخي نسخه‌برداران اين داستان را در يوحنا 21: 25 و برخي ديگر در لوقا 21: 38 آورده‌اند (ارمن، 2007، ص 63). اکنون با توجه به اينکه نسخه‌هاي قديمي انجيل يوحنا فاقد اين داستان بوده و از طرفي اين داستان در نسخه‌هاي خطي متفاوت، در بخش‌هاي متفاوتي آمده است، به‌طور قطع پي مي‌بريم که اين داستان جزئي از کتاب مقدس نبوده و بعدها به آن افزوده شده است.
کتاب مقدس ترسايان در پاورقي مي‌نويسد: در نسخه‌هاي بسيار کهن اين متن نيست و به‌نظر مي‌رسد که پدران يوناني از وجود اين قسمت اطلاع نداشتند و در متن اين قسمت تفاوت‌هايي ديده مي‌شود و فاقد شيوة نگارش يوحناست. بدين سبب مي‌توان گفت که اين قسمت در ابتدا جزء انجيل يوحنا نبوده و بعداً به انجيل يوحنا افزوده شده است (کتاب مقدس ترسايان، 2015، ذيل آيه).
ترجمه KJV NIV NLT ESV NASB قديم هزارة نو ترسايان
يوحنا 8: 1ـ11؛ متن متن متن پرانتز پرانتز متن پرانتز متن
5. تحليل و بررسي
مسئلة آيات الحاقي از ديرباز دغدغة بزرگي براي الهي‌دانان مسيحي بوده است و ایشان همواره سعي در پاسخگويي به اين مشکل داشته‌اند؛ ازجمله جان برگن (John W. Burgon) معتقد است که اختلافات ميان دو نسخة واتيکاني و سينايي به‌اندازه‌اي است که يافتن دو آية پياپي که در اين دو نسخه به‌شکل غير يکساني آمده باشند، آسان‌تر از يافتن موارد مشابه و يکسان است (ويت، 1996، ص 12). در مواجهه با اين مشکل، پاپ پيوس دوازدهم وجود اين اختلافات را نقشة خداوند مي‌داند و مي‌نويسد: خدا خواسته است که اين مشکلات در کتاب مقدس وجود داشته باشد تا ما بر خواندن اصرار کنيم و با رغبت بيشتري آنها را موشکافي کنيم تا به‌شيوه‌اي سالم، محدوديت‌هاي خويش را دريابيم (ادوارد، 1999).
برخي از الهي‌دانان براي حل اين مشکل به نظرية نسخة اصلي روي آوردند و معتقدند: هر خطايي که در کتاب مقدس مشاهده مي‌شود، ناشي از ناتواني نسخه‌برداران در انتقال صحيح متن اصلي است (بودن، 2005، ص 630). هرولد لينسن در کتاب نبرد براي کتاب مقدس به اين نظريه اشاره مي‌کند: «کتاب مقدس در تمام قسمت‌هايش کلام مکتوب خدا براي بشر را شکل مي‌دهد. اين کتاب در نسخة اصلي‌اش عاري از تمامي خطا‌هاست...» (ليندسل، 1997، ص 31).
برخي معتقدند که وقوع خطا در کتاب مقدس امکان‌پذير است و اين کتاب تنها در حوزة مسائل مرتبط با رستگاري، کاملاً از اشتباه عاري است (کالينز، 1989، ص 1029، 1023 و 1033)؛ و البته مي‌کوشند اين خطاها را کم‌اهميت جلوه دهند. فيليپ شاف، مورخ برجستة قرن نوزدهم، در کتابي به‌نام همراه با عهد جديد يوناني و نسخة انگليسي محاسبه کرده است که از بين 150 هزار تفاوت شناخته‌شده در زمان او، چهارصد مورد به‌نوعي بر مفهوم متن تأثير مي‌گذارند و از آن میان، تنها پنجاه مورد واقعاً مهم‌اند. با وجود اين، حتي يک مورد وجود ندارد که يک اصل ايماني يا قاعدة رفتاري را مخدوش سازد و در متون مسلم و ترديدناپذير ديگر به‌فراواني نيامده باشد يا از لحن کلي تعاليم کتاب مقدس استخراج نشود» (گايسلر، بيتا، ص 181ـ182).
گايسلر وجود اين تناقضات را توجيه مي‌کند و مي‌گويد: وستکات و هورت، دو تن از مشاهير و استادان برجستة نسخه‌شناسي، برآورد کرده‌اند که تنها يک‌ششم اين مغايرت‌ها قابل توجه‌اند و بقيه اصلاً ارزش طرح کردن ندارند و اين بدان معناست که 33/98 درصد متن کتاب مقدس از هر ايراد و انتقادي به‌دور است (همان).
اما مشکل اينجاست که کتاب مقدس مدعي وحياني بودن تمام آيات آن است (دوم تيموتائوس 3: 16)، نه بخشي از آن؛ همچنين در اين کتاب وعدة مجازات الهي براي کساني که حتي يک آيه به اين کتاب اضافه يا کم کنند، داده شده است (مکاشفه 22: 18ـ19)؛ با وجود اين، چگونه مي‌توان با مشکل آيات الحاقي کنار آمد و چگونه مي‌توان مطمئن شد که آيات الحاقي بيش از اين تعداد نيست؟ دکتر بارت ارمن، نويسندة يکي از پرفروش‌ترين کتاب‌هاي دهة اخير، در نقد کتاب مقدس در وب‌سايت رسمي خود مي‌نويسد: براي کساني‌که باور دارند کتاب مقدس عين کلام خدا و وحي منزل است، اهميت دارد که چنين باوري زير سؤال برده شود؛ زيرا حقيقت اين است که در برخي موارد، ما اصل اين سخنان (کلام خدا) را نداريم و در بسياري موارد، خود سخنان مشکوک‌اند (بايد متذکر بشوم که وضعيت شناخت ما از کتاب مقدس عبري اصلي، خيلي خراب است. وضعيت لفظي متن کتاب مقدس عبري واقعاً نابسامان است) (ارمن، ehrmanblog. org).
نتيجه‌گيري
باور مسيحيان بر اين است که کتاب مقدس به‌عنوان وحي الهي عاري از هرگونه خطاست و به‌تعبير شوراي ترنت، هرکه بر اين نکته اشکال وارد سازد، از کليسا طرد خواهد شد. اين نکته زماني جالب توجه خواهد بود که نسخه‌هاي مختلف کتاب مقدس که در طول زمان کشف شده‌اند، از سیصد تا نهصد سال با نسخة اصلي و ادعايي آن فاصلة زماني دارند و همين نکته سبب شده است که در آيات مختلفِ اين نسخه‌ها اختلافاتي به‌وقوع بپيوندد. هم مرقس، هم لوقا، هم متي و هم يوحنا از اين اختلافات عاري نبوده‌اند و توجيهاتي دربارة آنها مطرح شده است.
با توجه به اين نکات، پاپ پيوس دوازدهم ضمن تأکيد بر وجود چنين خطاهايي خواست خداوند را دليل اصلي وجود اين خطاها برمي‌شمرد و معتقد است که شناساندن محدوديت‌هاي بشري به آنها، هدف اصلي خدا در اين زمینه بوده است. برخي نيز ضعف نسخه‌نويسان کتاب مقدس را علت وجود چنین خطاهایی عنوان مي‌کنند. دستة سوم با وجود تأييد صريح خداوند در کتاب مقدس، اين خطاها را کم‌اهميت جلوه می‌دهند و معتقدند که وجود چنین خطاهایی در رستگاري بشر بي‌تأثير است و اساساً در آيات مرتبط با رستگاري بشر چنين خطاهايي وجود ندارد؛ ليکن با همة اين توجيهات، به‌نظر مي‌رسد که هيچ‌يک از اينها نمي‌تواند قانع‌کننده باشد؛ زيرا با صراحت لهجة خود کتاب مقدس دربارة وحياني بودن و عاري از نقص بودن آن، تناقض دارد.
- کتاب مقدس ترسایان، ۲۰۱۵م، مقدمه و توضیحات طبق ترجمة بین الکلیسایی کتاب مقدس، کانون یوحنای رسول، سایت ایران کاتولیک (http://irancatholic. com/).
- احمد، عثمان، 1996م، مخطوطات البحر المیت، قاهره، دارالشروق.
- القس یوسف خلیل، صموئیل، 1993م، المدخل الی العهد القدیم، قاهره، دارالثقافة المسیحیة.
- گایسلر، نورمن، بی‌تا، پاسخ به اتهام، بی‌جا، بی‌نا.
- Alford, H, 2022, The New Testament for English Readers: Vol. I.
- Bible Holy, 1971, NEW AMERICAN STANDARD BIBLE.
- Bible Holy, 1970, The new American bible, New York, NY: Catholic Bible Publishers.
- Bible Holy, 1995, New american standard bible, Grand Rapids: World.
- Bible Holy, 1996, New Living Translation, Carol Stream, IL: Tyndale.
- Bible Holy, 2007, New International Version, Australia. Author.
- Bible Holy, 2013, New American Standard Bible - NASB 1977, The Lockman Foundation; 1st edition
- Bible, K. J. An Evaluation of the new king james Bible.
- Bible, N. E. T, 2001, New English Translation.
- Blumell, L. H, 2011, A Text-Critical Comparison of the King James New Testament with Certain Modern Translations, Studies in the Bible and Antiquity.
- Bowden, John, 2005, Christianity: The Complete Guide, London: Continuum.
- Collins, Raymond F, 1989, "Essay 65: Inspiration", In: Brown, Raymond et al (eds.), The New Jerome Biblical Commentary, Pearson.
- Comfort, Philip Wesley, 2005, Encountering the Manuscripts, B&H Publishing Group.
- Edward P., Sri, 1999, Taking God at His Word: A Catholic Understanding of Biblical Inerrancy, Catholics United for the Faite Inc.
- Ehrman, Bart D, 2017, Why Textual Variants Matter for the Rest of Us, from https://ehrmanblog.org/why-textual-variants-matter-for-the-rest-of-us
- Ehrman, Bart D, 2007, Misquoting Jesus: The Story behind Who Changed the Bible and Why, Harper One, Reprint edition.
- Ellicott, Charles John, ed, 1905, A Bible commentary for English readers, Cassell.
- Fagan,B. M, 1997, The Oxford Companion to Archeology, Oxford University Press.
- Herman, “Take up the Cross, Mark 10: 21”, Bible differences, 2013; retrieved on 22 Dec. 2017, from https: //bibledifferences. net/2013/07/28/crossbearing
- Herman, “Was Grace removed from Luke 9: 55-56?”, Bible differences, 2013; retrieved on 23 Dec. 2017, from https: //bibledifferences. net/2013/04/17/grace
- Hoskier, H. C, 1890, A Full Account and Collation of the Greek Cursive Codex Evangelium 604 (Egerton 2610 in the British Museum), With Two Facsimiles: Together with Ten Appendices, David Nutt.
- In Discordance with the Scriptures: American Protestant Battles over Translating the Bible,
- Jaspar James Ray.
- Jaspar James Ray, God Wrote only one Bible (1955, Junction City, Ore. ) [1] Archived 2016-08-02 at the Wayback Machine
- King James Version
- Kinney, The so called “oldest and best manuscripts, https://brandplucked.webs.com/ old best short version.htm
- Lincoln H. Blumell, 2011, A Text-critical comparison of the King James New Testament with certain modern translations, Studies in the Bible and Antiquity, vol. 3.
- Lindsell, Harold, 1977, the Battle for the Bible, Zondervan.
- Masterman, E. W. G, 1905, The Pool of Bethesda, The Biblical World.
- Metzger, Bruce M, 1971, A Textual Commentary on the Greek New Testament A Companion Volume to the UBS Greek New Testament, United Bible Societies) loc. cit.; UBS version loc. Cit.
- Metzger, B. M, 1994, A textual commentary on the Greek New Testament, (V. 2, p. 36). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
- New Testament Textual Research Update, 1993, Textual Research Publications.
- Newton, I, 2010, Two Letters of Sir Isaac Newton to Mr, [Jean] Le Clerc. Gale ECCO, Print Editions.
- Parker, David C, 2012, Textual Scholarship and the Making of the New Testament, OUP Oxford.
- Paulien, J, 1991, The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism, Kurt Aland and Barbara Aland; translated by Erroll F. Rhodes.
- Peter J. Thuesen, 1999, In Discordance with the Scriptures: American Protestant Battles over Translating the Bible, oxford University Press.
- Pockett, G, (n.d.), "Omissions' from the NIV Bible", retrieved on 22 Dec. 2017, from http://www.anointedlinks.com/niv_omissions.html
- Riley, Harold, 1992, The first Gospel, Mercer University Press.
- Robert oliver Kevin, "The Lost Ending of the Gospel According to Mark: A criticism and a reconstruction", Journal of Biblical Literature, V. 45, nr. 1/2.
- Robertson Nicoll, W, M. A. , L. L. D. “Commentary on Matthew 18: 11”, The Expositor's Greek Testament, from https: //www. studylight. org/commentaries/egt/matthew-18. html. 1897-1910
- Spence, H. D. M. and Joseph S, The Pulpit Commentary, from biblehub.com.
- Testament, Interlinear New, 2002, English Standard Versio.
- Testament, New. Metzger, B. M. , & Black, D. A, 1992, The New Revised Standard Version. Scribes and Scripture: New Testament Essays in Honor of J. Harold Greenlee, 111.
- Tischendorf, C. V, Abbott, E, & Gregory, C. R, 1894, Novum testamentum Graece: Ad antiquissimos testes denuo recensuit apparatum criticum omni studio perfectum apposuit commentationem isagogicam praetexuit Constantinus Tischendorf. Retrived: https://newchristianbiblestudy. org/bible/greek-tischendorf/matthew/20/16
- Utley, B. , Luke 17, 2012, retrieved on 24 Dec. 2017, from https: //bible. org/seriespage/luke-17
- Waite, D. A, 1996, Westcott & Hort's Greek Text and Theory Refuted, The Bible For Today Inc.
- Warfield, Benjamin Breckinridge, Samuel G. Craig, and Cornelius Van Til, 1970, The inspiration and authority of the Bible, Presbyterian and Reformed Publishing Company.
- Watts, Malcolm H, 1998, the Lord Gave the Word: A Study in the History of the Biblical Text, Trinitarian Bible Society.
- Winter, Paul, 1964, "A letter from Pontius Pilate", Novum Testamentum, No. 7(1), p. 37-43.
