معرفت ادیان

مقدّمه

بحث از الوهیت حضرت عیسی(ع) اولین بار از سوی پولس مطرح شده و پس از سال ها نزاع عقیدتی، به عنوان باور رسمی مسیحیت، در شورای نیقیه(325م) که اولین شورای جهانی مسیحیت بود، به تصویب رسیده است. بنابراین، ضروری است که ابتدا به صورت اجمالی دربارة کیفیت ایمان پولس به مسیح، نقش و جایگاهش در مسیحیت، و همچنین اصول اندیشه های او ـ که در تفسیر شخصیت حضرت عیسی(ع) نقش داشته است ـ بحث کنیم.

به جرأت می توان گفت پولس مهم ترین شخصیتی است که آیین مسیحیت، متضمّن آموزه ها و اندیشه های مبدع اوست؛ تأثیر او در مسیحیت تا آنجاست که برخی او را معمار مسیحیت کنونی می دانند و برخی دیگر از او به عنوان مؤسسِ دومِ مسیحیت یاد می کنند.1 بنابراین، آنچه امروزه با نام «مسیحیت» شناخته می شود، تفسیر پولس از گفتار و کردار حضرت عیسی مسیح(ع)است؛ این تفسیر بر اساس مبانی خاصّی است که وی به آنها معتقد بوده است. به هر حال، پولس بخش مهمی از تاریخ کلیسای رسولی را تشکیل می دهد.2 پولس و اندیشه هایش همواره مخالفان و موافقان فراوانی داشته است، تا آنجا که برخی او را بزرگ ترین تحریف کنندة مسیحیت و آموزه هایش می دانند و برخی، در جبهة مقابل، او و اندیشه هایش را تأیید می کنند. (یکی از متفکران معاصر، هانس کونگ، از مدافعانِ پولس است که در کتاب خود، با عنوان متفکران بزرگ مسیحی، سعی فراوانی برای دفاع از پولس و اندیشه ها و عملکرد او دارد. در پایان این بحث، اشاره ای به آن خواهیم کرد. یهودیان می پرسند «آیا او به کلی از یهودیت دست کشید» و مسیحیان سؤال می کنند «آیا او واقعاً عیسای ناصری را درست شناخت یا چیز دیگری از او فهمید»؟)3

پولس کیست؟

پولس در میان سال های 5-15م در شهر طرسوس (Tarsus)، (شهری در قسمت آسیایی ترکیه)، در خانواده ای ثروتمند و اشرافی به دنیا آمد.4 تاریخ تولد او نشان دهندة آن است که کوچک تر از حضرت عیسی(ع) بوده است. پولس به واسطة پدرش توانسته است تابعیت روم را به دست آورد؛ و در عین یهودی بودن، شهروند روم نیز محسوب می شده است. پولس از نظر دینی، به فرقة فریسیان تعلّق داشته است. به گفتة خود وی، "روز هشتم مختون شده و از قبیلة اسراییل، از سبط بنیامین، عبرانی ای از عبرانیان، از جهت شریعت فریسی"بوده است.5 پیش از گرایش به مسیحیت، نام او شائول بوده که نامی عبری، و تلفظ یونانی آن «سَولُس» است؛ امّا بعد از پیوستن به مسیحیت، او نام «پولس» را برای خود انتخاب کرده که ترجمة یونانی شائول، و به معنای کوچک است.6 پولس در جوانی مدتی را برای تحصیل شریعت یهود در اورشلیم گذرانده، و در این شهر با کتاب مقدّس و اعتقادات یهودی آشنا شده است؛ همان گونه که در شهر طرسوس، فرهنگ یونانی را فرا گرفته است. شایان ذکر است که آشنایی با این دو فرهنگ، در شکل دادن به عقاید او نقش اساسی داشته است.

پولس از رسولان حضرت عیسی(ع) نبوده و اساساً هیچ گاه آن حضرت را ندیده بود. خود وی می گوید: در ابتدا نه تنها مسیحی نبوده، بلکه دشمن سر سخت مسیحیان بوده ام.7 و نام او در عهد جدید، اولین بار، در جریان شکنجه و شهادت استیفان ـ که برگزیدة حواریون بوده ـ ذکر شده است؛8 در عهد جدید از وی به عنوان ناظر9 و راضی به10 شکنجه و شهادت استیفان یاد می شود. پس از شهادت استیفان، که در روزگار رویارویی مسیحیان با انواع دشواری ها رخ داده، پولس نامه ای از مجمع یهودیان اورشلیم دریافت کرده، و برای دستگیری و شکنجة تازه مسیحیان، راهی دمشق شده است؛ امّا به گفتة خود وی، هنگام پیمودن این مسیر، مکاشفه ای را تجربه کرده و به دیدار و حضرت عیسی(ع) نائل آمده است. در این دیدار، آن حضرت او را به دین مسیحیت دعوت کرده است:

سولس [پولس] هنوز تهدید و قتل بر شاگردان خداوند همی دمید و نزد رئیس کهَنه آمد و از او نامه ها خواست به سوی کنایسی که در دمشق بود تا اگر کسی را از اهل طریقت خواه مرد و خواه زن بیابد، ایشان را بند برنهاده، به اورشلیم بیاورد؛ و در اثنای راه، چون نزدیک به دمشق رسید، ناگاه نوری در آسمان دور او درخشید، و به زمین افتاده، آوازی شنید که بدو گفت: ای شائول، برای چه بر من جفا می کنی؟ گفت: خداوندا، تو کیستی؟ خداوند گفت: من آن عیسی هستم که تو بدو جفا می کنی؛ لیکن برخاسته، به شهر برو که آنجا به تو گفته می شود [که] چه باید کرد." 11

بعد از این ماجرا که در بین سال های 32 تا 36م. رخ داد، پولس به مسیحیان پیوست و تا هنگام مرگ، در بین سال های 62 تا 64م، به به عنوان مبلّغ دین مسیح به سفر های تبلیغی پرداخت؛ او در راه تبلیغ و ترویج برداشت خود از مسیحیت تلاش فراوانی کرد و در این راه، سختی های زیادی را متحمّل و چندین بار زندانی شد که شرح آنها در کتاب اعمال رسولان (از باب دهم به بعد)، آمده است. وی سرانجام در سال64م. یا 65م. کشته شد.12

پولس کتاب یا رساله ای ندارد که افکارش را به صورت سازمان یافته بیان کرده باشد؛ ضمناً در منابع مستقل تاریخی که در قرن اول میلادی نوشته شده اند، مطلبی در بارة او یافت نمی شود. از این رو، برای آشنایی با افکار پولس، باید به نامه های او و نیز کتاب اعمال رسولان مراجعه کرد که در عهد جدید قرار دارد. او در نامه های خود، به طرح مسائل اعتقادی و ارشاد خوانندگان خویش می پردازد؛ هر نامه معمولاً مشکلات جامعه یا فرد خاصّی را بازگو و برطرف می کند.13

اندیشه های پولس

در نوشته های پولس، با مسیحیت متأثر از فضای یونانی مآب مواجه هستیم14. به عبارت دیگر، اندیشه های پولس دربارة مسیح و پیام او ـ و تفسیری که وی از مسیحیت ارائه کرده است ـ تحت تأثیر تفکرات فلسفی و جریاناتِ عرفانی ای است که از حدود یک قرن پیش از میلاد مسیح تا زمان وی رواج داشته است:

از ابتدای قرن سوم قبل از میلاد، با تلاش رواقیون، مذهب در فکر یونانی نقش بیشتری پیدا کرد و از یک قرن قبل از میلاد مسیح نیز جریانات عرفانی مهم ترین عامل در شکل دادن فکر یونانی مآب بود. در این دوره است که عرفان (که گاهی ثنویت آن کاملاً جهان شناختی است و به صورت آیین های گنوسی نمایان می شود) ادیان شرقی از آن جمله میتراییسم، و مذاهب اسرار آمیز، با اصول فلسفی و باورهای ارسطویی، رواقی، و فیثاغوری جمع شده و در چارچوب تفکر افلاطونی، فلسفة افلاطونی میانه را می سازد که گرایشی کاملاً عارفانه دارد و همراه با عرفان ثنوی، جهان بینی های حاکم در این دوره را (یعنی یک قرن قبل از میلاد تا قرن سوم میلادی) شکل می دهد. پولس نیز به عنوان متفکری در آن عصر، همراه و تحت تأثیر این جریانات است. البته، این دو نوع فکر ـ یعنی فلسفة افلاطونی میانه و عرفان ثنوی ـ نزد یهودیان نیز مشاهده می شد: از یک طرف، جریانات عرفانی را با رنگی ثنوی همراه با زندگی رهبانی نزد اسنی ها می بینیم و از سوی دیگر، فیلون اسکندرانی کتاب «تورات» را تفسیری افلاطونی میانه می کند.15

مخالفت پولس با رسولان دربارة مسیح و پیام او، در همین چارچوب (تأثیری پذیری از فرهنگ یونانی مآبی)، قابل ارزیابی است. برای شناخت تفکرات پولس، باید اندیشه های او را در مقایسه با اندیشه های مسیحیان اولیه بررسی کرد. در این بخش، به مهم ترین اندیشه های او اشاره می کنیم:

انسان شناسی پولس

«انسان شناسی» یکی از اندیشه های زیربنایی پولس است؛ که نقش تعیین کننده ای در تفسیر او از حضرت عیسی(ع)و پیامش ایفا می کند. گرچه برخی مانند ساندرس معتقدند که محور بحث از پولس باید مسیح شناسی او باشد (چون محور بحث پولس، مسیح شناسی است)، و برخی نیز مانند بولتمان محور بحث از پولس را انسان شناسی او قرار داده اند؛16 امّا به نظر می رسد، در شناسایی پولس و اندیشه هایش، توجه به هر دو محور یاد شده ضروری است بر این اساس، ما نیز در بحث از الوهیت عیسی(ع) به مسیح شناسی او توجه خواهیم کرد.

انسان شناسی و گناه

بررسی دیدگاه پولس دربارة انسان، بدون توجه به مسئلة گناه، امکان پذیر نیست؛ از این رو، باید انسان شناسی او را همراه با بحث گناه ارائه کرد. پولس نگاهی ارزشی به انسان دارد و بیان تورات را مبنی بر اینکه انسان شبیه خدا آفریده شده، و نشان دهندة جلال اوست، می پذیرد؛ امّا از نظر او، انسان، به واسطة گناه آدم، آلوده شده است: سرپیچی آدم از فرمان الاهی سبب گناهکار شدن همة انسان ها گردید و بدین ترتیب، مرگ و گناه وارد این جهان شد و به سقوط انسان انجامید.17

مفهوم «گناه» نقطة ثقل انسان شناسی پولس است. از نظر او، همة انسان هایی که متولد می شوند، گناهکار هستند؛ زیرا گناه آدم گناه شخصی نبوده و نزد او باقی نمانده است (آدم با گناه خود، ذات و جوهر انسان را فاسد کرد، و انسان تحت سلطة گناه درآمد). وی معتقد است: ارادة خود را تنها اراده دانستن، و آن را در مقابل ارادة خدا قرار دادن، گناه است. در انسان بودن و دوری جستن از خداوند و خویشتنِ انسانی خود را در مقابل الوهیت قرار دادن، گناه است. گناه نیرویی شیطانی است که به جهان وارد شده است؛ هیچ کس از گناه فرار نکرده است و نخواهد کرد، چراکه انسان بردة گناه است و گناه اساس زندگی او را تشکیل می دهد. گناه، مرگ را با خود به همراه می آورد و مرگ نتیجة گناه است؛ این گناه از راه جسم انسان ها اشاعه یافته و به همگان رسیده است. گرچه در ابتدای خلقت گناهکاری نبود و ارادة خدا بر گناهکار بودن انسان تعلّق نگرفته بود؛ امّا با اشتباه آدم، گناه به جهان سرایت کرد و کسانی که به گناه گرایش یافتند به خداوند کافر شدند و به شرک و بت پرستی روی آوردند. با این همه، انسان موجودی مسئول است که می تواند بین خیر و شر، دست به انتخاب بزند و راه سعادت را برگزیند؛ هرچند به تنهایی نمی تواند خود را نجات دهد، بلکه لطف الاهی باید شامل حال او بشود.18

از نظر پولس انسانِ گناهکار تحت فرمان گناه است.19 وی جسم را در مقابل روح قرار می دهد و این دیدگاهی است که با دیدگاه عرفانیِ ثنوی روزگار او هماهنگ است؛ امّا پولس جسم را مظهر گناه می داند، زیرا جسم مرگ را می آورد و مرگ شر است (البته او جسم را ذاتاً شر نمی داند، زیرا معتقد است که خدا آن را خلق کرده است، نه اهریمن؛ و همچنین، پسر او یعنی حضرت عیسی(ع) نیز باید جسم به خود بگیرد و نجات را فراهم کند).

شریعت

«شریعت» مسئلة دیگری است که نقشی اساسی در اندیشة پولس دارد. دیدگاه پولس دربارة شریعت، با تفسیری که وی از حضرت عیسی(ع) و الوهیت او ارائه می کند، کاملاً در ارتباط است؛ زیرا پولس ( همان گونه که توضیح آن خواهد آمد) مدّعی است که پیش از آمدن حضرت عیسی(ع)، نجاتْ از طریق ایمان و عمل به شریعت حاصل می شد؛ امّا با ظهور حضرت عیسی(ع) عمل به شریعت باطل شده و جای خود را به «ایمان به حضرت عیسی(ع)» داده است. بنابراین، ضروری است که تفسیر و مقصود پولس از شریعت را به صورت فشرده تبیین کنیم، تا روشن شود که آیا حضرت عیسی(ع) نیز با این معنا از شریعت که پولس آن را نفی کرده، موافقت داشته یا اینکه نفی شریعت از سوی پولس، بدعت بوده است؟

شاید بتوان گفت که بحث از شریعت، نسبت به موضوعات دیگر، در مجموعه نامه های پولس، بیشترین حجم را به خود اختصاص داده است. پولس در اغلب موارد، شریعت را به معنای شریعت حضرت موسی(ع) گرفته است؛20 هرچند از برخی عبارات او، می توان مطلق شریعت را استفاده کرد، مانند: «جایی که شریعت نیست، تجاوز هم نیست».21 همچنین، از برخی عبارات او، می توان کاربرد شریعت در خصوص «ده فرمان» را استفاده کرد، مانند:"پس چه گوییم؟ آیا شریعت گناه است؟ حاشا، بلکه گناه را جز به شریعت ندانستم؛ زیراکه شهوت را نمی دانستم، اگر شریعت نمی گفت که طمع مورز"22 (فرمان دهُم از ده فرمان موسی(ع))23.

از مجموع مباحث پولس دربارة شریعت می توان به این نتیجه رسید که نگاه او به شریعت، تفاوتی اساسی با نگاه خود حضرت عیسی(ع) و نیز نگاه حواریون به شریعت دارد. او درصدد نقد شریعت و بیان این نکته است که عمل به شریعت تأثیری در نجات انسان ندارد: مسیحی بودن در گرو عمل به احکام شریعت نیست. همین مسئله موجب درگیری پولس با رسولان اولیه شده است: رسولان اولیه معتقد بودند که برای مسیحی شدن باید به شریعت یهود عمل کرد، زیرا مسیحْ موعودِ دین یهود است؛ امّا این امر برای پولس قابل قبول نبود (او در نامه های خود، به نقد این دیدگاه پرداخت). سرانجام، با هدف پایان دادن به این نزاع، انجمنی تشکیل می شود و مقرر می گردد که پولس مبلّغ آیین مسیح در میان غیر یهودیان باشد و رسولانْ این آیین را در میان یهودیان تبلیغ کنند. بر این اساس، قرار شد که برای پیوستن غیر یهودیان به مسیحیت، الزامی در خصوص رعایت شریعت یهود وجود نداشته باشد و تنها باید از خوردن قربانیِ کفّار، حیوان خفه شده، و خون قربانی و همچنین زنا پرهیز کنند که شرح این ماجرا در کتاب اعمال رسولان آمده است.24

همان گونه که پیشتر گفتیم، پولس فریسی بوده و احکام شریعت را رعایت می کرده است. از این رو، نقد پولس به شریعت به دوران ایمان او به حضرت عیسی(ع) باز می گردد؛ هرچند از برخی قسمت های عهد جدید، به دست می آید که او پس از ایمان به حضرت مسیح(ع) نیز گاهی به شریعت عمل می کرده است. برای نمونه، در کتاب اعمال رسولان آمده است: پولس شخصی به نام تیموتائوس را که می خواست همراه او برود، مختون کرد. زیرا یهودیان در آن ناحیه بودند امّا این کار را دربارة تیطس رومی ـ که همراه او بوده ـ انجام نداده است.25 از نظر پولس، شریعت باعث نجات نمی شود؛ بلکه عمل به آن می تواند سبب هدایت به طرف مسیح شود؛26 امّا خود شریعت بد نیست؛ زیرا همین شریعت است که گناهان را به ما نشان می دهد. انسان تنها زمانی گناه نمی کند که هیچ شریعت و حکمی وجود نداشته باشد؛ امّا وقتی که از احکام و شریعت آگاهی می یابیم، می بینیم که آنها را زیرپا گذاشته ، و گرفتار گناه و محکوم به مرگ شده ایم؛ زیرا گرچه شریعت خودش خوب است، ولی گناه ابزاری است برای سوءاستفاده از آن، و در نتیجه محکومیت فرد.27 از نامه های پولس می توان چنین استنباط کرد که شریعت، قوانین زندگی در دنیاست و به سبب گناه آدم و حوا، گریبانگیر انسان شده است تا او کمتر دست به گناه بزند؛ امّا چون نجات امری آسمانی است، با آمدن مسیح(ع)، دیگر شریعت کاربردی ندارد و عمل به آن زمینه ساز نجات نمی شود.

نگاه پولس به گناه نخستین، که از آدم سر زد، در نوع نقد پولس به شریعت تأثیر گذار بوده است. توضیح آنکه از نظر او، گناه نخستین چنان بزرگ بود که جایگاه آدمی را به شدّت در نزد خداوند تنزّل داد؛ به گونه ای که شریعت نوعی مجازات و محدودیت برای آدمی است، نه راهی برای نجات او. اگرچه شریعت فی نفسه موهبتی است که خداوند به انسان عنایت کرده است تا او صواب را از خطا بازشناسد؛ امّا تا هنگامی که گناه در جهان نبود، شریعت هم نبود. بنابراین، زمانی که حضرت عیسی(ع) در میان انسان ها حاضر و مصلوب شد، خداوند او را به عنوان فدیة گناه آدم پذیرفت؛ از این رو، بار عمل به شریعت از دوش آدمیان برداشته شد، همان شریعتی که حکم «لالا»[لَلِه]28را برای ما انسان ها داشته است29. بدین ترتیب، ایمان به حضرت عیسی(ع) یگانه راه نجات انسان ها گردید. البته خود بحث نجات نیز یکی از مهم ترین ارکان فکری پولس است که ما در بحث الوهیت حضرت عیسی(ع) از دیدگاه پولس، دربارة آن سخن خواهیم گفت.

امّا، هانس کونگ تلاش فراوانی کرده تا نشان دهد که پولس مبدع دین جدیدی نبوده، بلکه درصدد جهانی کردن دین مسیح و تبلیغ آن در میان غیریهودیان بوده است. هانس کونگ، برای مثال، تلاش می کند تا این مطلب را به اثبات برساند که پولس نفیِ شریعت نمی کند، بلکه می خواهد بگوید که عمل به شریعت سبب ساز نجات نیست. او می گوید: پولس واژة عبری «تورات» را به کار نبرده، بلکه از واژة «نوموس»(Nomos) استفاده کرده که به معنای شریعت است. معنای عامّ این واژه تورات (اسفار پنج گانه)، و معنای خاصّ آن شریعتِ هلاخا می باشد که ربّی ها آن را بر اساس تورات تدوین کرده اند. به گفتة هانس کونگ، ما نمی دانیم مقصود پولس کدام یک از معانی عام یا خاص بوده است! کونگ در ادامه می گوید امّا او شریعت (تورات) را مقدّس و روحانی می داند و معتقد است که شریعت باید مردم را به حیات برساند. بر این اساس، تورات به عنوان «تورات ایمان» حتی پس از ظهور حضرت عیسی(ع) نیز اعتبار دارد. از نظر پولس، عمل به شریعت و تکالیف شرعی نجات بخش نیست. به عبارت دیگر، او مخالف ایمان به همراه شریعت نیست، بلکه مخالف ایمان به همراه انجام تکالیف شرعی است؛ چون اعتقاد دارد: هیچ انسانی با رعایت تکالیف شرعی در حضور خدا آمرزیده نمی شود؛ بلکه شریعتِ مکتوب، انسان را می میراند. پس، حضرت عیسی مسیح(ع) ما را از دستورات اخلاقی تورات رها نکرد؛ بلکه از انجام تکالیف شرعی رها کرد. از این رو، دیدگاه پولس مخالف دیدگاه هلاخاست که به انجام دادن تکالیف شرعی دعوت می کند.30

در اینجا، سؤال ما از کونگ این است که: آیا بین این سخن شما که می گویید: «پولس منکر اصل شریعت و تقدّس آن نیست»، و این سخن شما که می گویید: پولس تنها منکر عمل به احکام شریعت پس از ظهور حضرت عیسی(ع) است، تفاوت معناداری وجود دارد؟ آیا صرف مقدس و روحانی دانستن یک چیز، بدون التزام عملی به آن چیز، تفاوتی با کنار گذاشتن آن دارد؟ شریعت، مقوله ا ی صرفاً نظری نیست که ما به واسطة قبول کردن آن و مقدّس دانستن آن بر خویش ببالیم، بلکه مقوله ا ی نظری ـ عملی است؛ یعنی اعتقاد به صحت و قداست آن که این اعتقاد، مقدّمة عمل به آن است.

نقد دیگر بر دیدگاه هانس کونگ این است که سیرة عملی حضرت عیسی(ع) در برخورد با شریعت، آن گونه که از اناجیل به دست می آید، متفاوت با دیدگاه پولس است؛ زیرا خود آن حضرت می گوید:

گمان مبرید که آمده ام تا «تورات» موسی و نوشته های سایر انبیا را منسوخ کنم، بلکه آمده ام تا آنها را کامل کنم و به انجام برسانم. به راستی، به شما می گویم که از میان احکام «تورات»، هر آنچه باید عملی شود، یقیناً همه یک به یک عملی خواهند شد. پس اگر کسی از کوچک ترین حکم آن سرپیچی کند و به دیگران نیز تعلیم دهد که چنین کنند، او در ملکوت آسمان از همه کوچک تر خواهد بود؛ امّا هرکه احکام خدا را اطاعت کند و دیگران را نیز تشویق به اطاعت کند، در ملکوت آسمان بزرگ خواهد بود.31"

پر واضح است که مقصود حضرت عیسی(ع) از «کامل کردن» این نبوده که بگوییم: «عمل به شریعت لازم نیست»؛ زیرا این امر، عین باطل کردن است. در واقع، حضرت عیسی(ع) نه از شریعت، بلکه از معلّمان و کاهنانی انتقاد می کرد که شریعت را به دکانی برای خود تبدیل کرده بودند. در عین حال، آن حضرت در آموزه هایش بر این نکته تأکید می نمود که شریعت صرفاً عمل به مجموعه ای از دستورات ظاهری نیست بلکه در کنار عمل به دستورات ظاهری، باید درصدد پاکی و صفای روح و دل نیز بود (نباید مانند کاهنان، تنها به دنبال انجام دادن یک سری اعمال خشک و بی روح باشید؛ اعمالی که هیچ توجهی به باطن آنها ندارید!) از برخی قسمت های اناجیل هم برمی آید که حضرت عیسی(ع) در پی تکمیل شریعت بوده است، مانند: «شنیده اید که به اولین گفته شده است: قتل مکن، و هرکه قتل کند سزاوار حکم شود؟ ولکن من به شما می گویم: هرکه به برادر خود، بی سبب، خشم گیرد، مستوجب حکم باشد».32 در این قسمت، حضرت عیسی(ع) نخست حکمی از شریعت را بیان می کند و سپس به تکمیل آن می پرداخت و چیزی را بر آن می افزاید. در اناجیل، به ویژه اناجیل همنوا، از این گونه موارد ـ فراوان ـ مشاهده می شود؛ مانند: "گفته شده است که: زنا مکن (از احکام «ده فرمان» حضرت موسی(ع))؛ ولی من می گویم که: اگر حتی با نظرِ شهوت آلود به زنی نگاه کنی، همان لحظه ـ در دل خود ـ با او زنا کرده ای."33

همة اینها دلالت بر این نکته دارند که حضرت عیسی(ع)درصدد ابطال اصل شریعت و نیز عمل به احکام آن نبوده است. بنابراین، اشکال مهمی بر پولس وارد می شود: او چگونه شریعت را کنار می گذارد و ایمان به مسیح را تنها عامل نجات می شمارد؛ در حالی که خود حضرت عیسی(ع)، نه تنها شریعت را تعطیل نکرده، بلکه آن را کامل تر کرده است؟

دیدگاه پولس دربارة الوهیت حضرت عیسی(ع)

پولس در مواضع متعدّدی از نامه های خویش، بیان می کند که خداوند یکی بیش نیست:

1. "باری پادشاه سرمدی و باقی و نادیده را، خدای حکیم وحید را، اکرام و جلال تا ابدالآباد باد، آمین».34

2. "زیرا خدا واحد است".35

3. "لکن ما را یک خداست، یعنی پدر که همه چیز از اوست و ما برای او هستیم".36

البته، در برخی از مواضع، او به وجود خدایان گوناگون اشاره می کند:

"هستند که به خدایان خوانده می شوند، چه در آسمان و چه در زمین؛ چنان که خدایان بسیار و خداوندان بسیار می باشند".37 امّا با نگاهی به برخی دیگر از مواضع پولس، می توان چنین استنباط کرد که او این خدایان را شیاطین و مظهر شر در عالم می داند: "آنچه امّت ها قربانی می کنند، برای دیوها قربانی می گذرانند (نه برای خدا)".38 از این عبارات، می توان ثنویت جهان شناختی را نتیجه گرفت؛ امّا با استفاده از برخی عبارات پولس، می توان گفت که او این ثنویت را رد می کند و می گوید که منشأ همه چیز یک خداست: "لکن ما را یک خداست، یعنی پدر که همه چیز از اوست"؛39 "زیرا جهان و پُریِ آن، از آنِ خداوند است".40

نکتة دیگر اینکه در نامه های پولس، هرگز واژة «خدا» بر حضرت عیسی اطلاق نشده؛ ولی در مواضع متعدّدی، با واژة «خداوند» از آن حضرت یاد شده است: "ما را...یک خداوند [است]، یعنی عیسی مسیح که همه چیز از اوست و ما از او هستیم".41

در جای خود گفته شده که واژة «خداوند» به معنای آقا، مولا، مالک، و صاحب است و دلالتی بر الوهیت ندارد؛ زیرا این واژه ، که معادل «رب» در عربی و «لُرد»(LORD) در انگلیسی است، هم دربارة خالق و هم در بارة مخلوق به کار می رود از این رو، در قرآن کریم نیز واژة «رب» دربارة انسان به کار رفته است؛ آنجا که یوسف به هم زندانی خود می گوید: اگر آزاد شدی، مرا به یاد ربّ خود بیاور؛ یعنی نزد مولا و مالک خود، مرا یاد کن.42 حتی در عهد عتیق نیز واژة «خدا» (معادل «اله» عربی و «god» انگلیسی)، که در اسلام به خالق تعلّق دارد، دربارة مخلوق به کار رفته است: " و خداوند به موسی گفت: ببین، تو را بر فرعون خدا ساختم و برادرت، هارون، نبیّ تو خواهد بود".43

امّا تعابیر دیگری در نامه های پولس وجود دارد که نشان می دهد او تمایل دارد حضرت عیسی را پسر واقعی خدا بداند و از این راه، برای آن حضرت نیز شأن خدایی قائل شود. بنابراین، می توان گفت که بر اساس آنچه از تاریخ به دست می آید، اعتقاد به الوهیت حضرت عیسی(ع) به عنوان پسر خدا ابتدا در نامه های پولس مطرح شد. بعد از پولس، این اندیشه در انجیل یوحنّا (که بحث آن گذشت) شکل فلسفی تری به خود گرفت و آن حضرت به عنوان لوگوس و کلمة الاهی مطرح شد.

برای اینکه بدانیم، از دیدگاه پولس، حضرت عیسی(ع) چه نسبتی با خداوند دارد و چه نقشی را در این عالم ایفا می کند، باید به آموزه های پولس از جمله گناهِ انسان و نجات شناسیِ او توجه کنیم. ادّعای مسیحیان این است که تفسیر پولس از پیام و کردار عیسی مسیح(ع) بر اندیشه و تجربه ای عارفانه استوار است،44 اندیشه و تجربه ای که جهان را زیر سلطة نیروهای شیطانی می بیند. برای نجات از این جهان، و رهایی از سلطة اهریمن و اهریمنان، می بایست منجی ای الاهی پا به عرصة گیتی بگذارد که از چنبرة نیروهای اهریمنی خارج باشد تا راه رهایی بشر و حتی طبیعت را هموار کند.45 اما این تفسیر، در واقع، همان تجربه های عقیدتی(و نه عرفانی) است که به خود پولس تعلّق دارد؛ افکار پولس بخش مهمی از تاریخ کلیسای رسولی را تشکیل می دهد.46

از نظر پولس، انسان به تنهایی نمی تواند خود را از گناه نجات دهد؛ لطف الاهی باید شامل حال او شود.47 از این نکته برمی آید که نوعی جبرگرایی در اعتقاد پولس وجود دارد؛ زیرا انسان ها، بدون اختیار، گرفتار گناه آدم شده ا ند. امّا، در عین حال، پولس انسان را مسئول می داند؛ چراکه او می تواند گناهکار بماند یا اینکه به مسیح ایمان بیاورد و از گناه نجات یابد. از نگاه پولس، خداوند حکیم است و جهان را بر اساس نقشه ا ی دقیق اداره می کند؛ او برای اجرای مشیّت خود ـ بارها ـ در تاریخ دخالت کرده است، از جمله: با ابراهیم میثاق بست و فرزندان او را کثیر گرداند، قوم بنی اسراییل را از مصر رها ساخت، و سرانجام برای نجات انسانْ پسر یگانه اش را به عالم خاک فرستاد تا نجات همگان را با خون او فراهم کند. گرچه پولس خدا را «پدر» خطاب می کند و او را پدر همة انسان ها می داند، امّا رابطة پدر و فرزندی خدا و مسیح، با دیگران متفاوت است: مسیح پسر واقعی خداست؛ امّا مؤمنان به واسطة ایمان به مسیح، پسر خدا شمرده می شوند.48 بنابراین، خداوند تصمیم گرفت که انسان را از گناه اصلی نجات دهد؛ امّا این کار از عهدة شریعت برنمی آمد: شریعت تنها ما را به طرف مسیح هدایت می کند؛49 زیرا، چنان که توضیح دادیم، شریعت ما را با گناه آشنا کرد50 (آنجا که شریعت نیست، گناه هم نیست).51 شریعت قوانین مربوط به این جهان است و انسان را تحت سلطة این جهان نگه می دارد. زمانی که پای شریعت به میان می آید، انسان به دلیل ترس از مجازاتْ کمتر گناه می کند؛ امّا نجات امری اخروی است: جامعة آرمانی مؤمنان در ملکوت آسمان ـ و نه در زمین خاکی ـ تشکیل خواهد شد. بنابراین، پولس انتظار یهودیان نسبت به ظهور مسیحا را (که مسیحا بیاید و نوعی حکومت پادشاهی قدرتمند دنیوی برقرار کند) به گونة دیگری تفسیر کرد.

می توان گفت که پولس باورهای یهودی خویش را با عقاید یونانی، جمع، و به واسطة استعداد خود، تفسیر جدیدی از منجی و شخصیت او ارائه کرده است. چون پولس نجات را امری اخروی و جهان مادّی را زیر سیطرة نیروهای شیطانی می داند، روشن است که از نظر او منجی باید وجودی فوق انسانی باشد تا نجات از دنیا حاصل شود؛ از این رو، منجی موعود یهود ـ نزد پولس ـ وجود تاریخی صرف نیست، بلکه موجودی الوهی است. بنابراین پولس، الوهیت عیسی(ع) را در راستای تفسیری می داند که او از جهان، انسان، گناه و نجات ارائه می کند.

در نظام عقیدتی پولس، مسیح در مرکز تمام موضوعات قرار دارد؛ اگر مسیح را حذف کنیم، این نظام عقیدتی ـ در کلّ و در جزء ـ معنای خود را از دست می دهد. پولس آنچه را انجیل خود می نامد، نجاتِ تمام انسان ها با مسیح و در مسیح است.52 پولس برای حضرت عیسی(ع)، دو شخصیت و وجود قائل است: 1) وجود قبلی؛ 2) وجود تاریخی. توضیح آنکه پولس معتقد است: الوهیت مسیح، آن هم الوهیت کامل، خواست خداوند بوده است؛ زیرا حضرت عیسی(ع) واجد تمام صفات الاهی، و مظهر خدای نادیده است.53 او نخست زادة همة آفریدگان،54 و قوت و حکمت خداست.55 مسیح او موجود نامحدودی است؛ زیرا تمام الوهیت در او جای دارد، امّا این الوهیت سبب نمی شود که او با خدای پدر یکی شود: او جدا از خدا، و تابع اوست؛56 او پسر خداست، که از الوهیت الاهی بهره مند است.57 پولس گرچه حضرت عیسی(ع) را بهره مند از الوهیت می داند، امّا او را نخستین مولودی می انگارد که از ازل، همراه خدا بوده است:58 مسیح خالق همة آن چیزهایی است که در زمین و آسمان وجود دارد؛ خداوند عالم هستی را به وسیلة او آفریده، و او نگهدارندة جهان است، و همه چیز را او به هم می پیوندد.59 پولس برخورد موجودات را با حضرت عیسی(ع) بسان یک خدا ترسیم می کند و می گوید: همة موجودات، با شنیدن نام او، در آسمان ها، زمین، و زیر زمین زانو می زنند.60 پولس مسیح را نجات دهنده می داند و می گوید: و آن امید مبارک و تجلّیِ جلالِ خدای عظیم و نجات دهندة خود ما، عیسی مسیح را انتظار می کشیم.61

پولس برای مسیح، شخصیت انسانی و تاریخی هم ترسیم می کند؛ شخصیتی که در یک مقطع تاریخی، از زنی باکره به دنیا آمده است.62 بنابراین، مسیح در ظاهر از فرزندان ابراهیم(ع) و از نسل داوود است.63 او پس از سی و چند سال زندگی زمینی، به صلیب کشیده شد. البته، در نوشته های پولس، تصویر روشن و مشخصی از انسان شدن مسیح و ارتباط میان شخصیت انسانی و الاهی او وجود ندارد و چگونگی تجّسد یافتن ذات الاهی و قبول جسم فانی توضیح داده نشده است. اینها مطالب چالش برانگیزی است که پس از پولس، اصحاب کلیسا و عالمان مسیحی را به خود مشغول کرده و از قرن چهارم به بعد، به وسیلة برخی از عالمان (با حمایت و قدرت امپراتورها)، در شوراهای مختلف به تصویب رسیده است.

پولس مدّعی است که الوهیت در مسیح تجسّم یافته است؛ و تمام الوهیت در او ساکن است.64 مسیح با اینکه الوهیت داشت، امّا راضی نشد که با خدا برابر باشد؛ از این رو، به شکل انسان درآمد، خود را فروتن ساخت، و به مرگ بر روی صلیب تن داد. و در نتیجه، خدا نیز او را سرفراز کرد.65 بنابراین، مسیح واسطة بین انسان و خداست؛66 گرچه عیسی جسم به خود گرفت، امّا گناه نکرد.

پولس انسان شدن مسیح و جسم گرفتن الوهیت را در راستای برنامة الاهی برای نجات انسان می داند. خدا به واسطة لطف و رحمتش، تصمیم گرفت که کفّاره گناه انسان را بپردازد؛ از این رو، پسر یگانه اش را به دنیا فرستاد تا بر روی صلیب کشته شود و بندگان را از گناه رهایی بخشد. و بدین ترتیب، روزگار آشتی خدا با جهان فرارسید.67 مؤمنان به واسطة ایمان به مسیح، در مرگ او شریک می شوند و حیات می یابند.68 چون قربانی در یهودیت از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و سبب بخشودگی گناهان می شده است، پولس عیسی مسیح (پسر یگانة خدا) را نیز قربانی عظیمی می داند که می خواهد گناه بزرگی را که ساحت انسانیت را آلوده کرده است، پاک گرداند. این قربانی، گرچه توسط نیروهای شیطانی به صلیب رفت، امّا به واسطة صلیب بر آنها پیروز گشت.

نقد دیدگاه پولس

آنچه بیان شد، مجموع مطالبی بود که از نامه های پولس دربارة حضرت عیسی(ع) به دست می آید. بسیار روشن است که تفسیر پولس از شخصیت و عمل حضرت عیسی(ع) تفسیری کاملاً ذوقی و مبتنی بر تلفیق بین آموزه های رایج عصر او بوده است، یعنی برخی از آموزه ها مربوط به مسیحیت و برخی نیز مربوط به گرایش های عرفانیِ ثنوی رایج در آن عصر بوده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. در گرایش های گنوسی، نجات را این جهانی نمی دانستند؛ بلکه نجات را از این جهان می دانستند.69 پیش فرض این تفکر این است که جهان مادی را شر می می دانند و پولس نیز نجات را از این جهان می داند و معتقد است که جامعة مؤمنان در ملکوت تشکیل خواهد شد؛ در حالی که بنابر تعالیم ادیان الاهی، نجات در جهان حاصل می شود و دنیا شر نیست که رهایی از آن نجات به حساب آید.

2. همچنین، جهان بینی گنوسی، یک جهان بینی ثنوی است؛ این جهان بینی عالم را متشکل از دو قطب متضادّ «خیر» و «شر» می داند که سرانجام پایان می پذیرد. در واقع، جهان مادّی شّر است؛ شرّی که انسان در آن گرفتار شده است. در بررسی اندیشه های پولس، این ثنویت را به خوبی مشاهده کردیم.70 هرچند پولس شرور را نیز به خدا منتسب می کرد، امّا به ثنویت و نبرد میان خیر و شر اذعان داشت.

3. در بحث خداشناسی گنوسی ها، قوای مدبّر جهان را صادر از خدا و پدر نادیدنی می شمارند؛71 و ما در اندیشه های پولس این نکته را به خوبی مشاهده می کنیم که او حضرت عیسی(ع) را اولین مولود و صادر از پدر می داند72 که این مولود، خالق و مدبّر جهان است.

4. در بحث نجات، گنوسی ها معتقدند: انسان به تنهایی نمی تواند خود را نجات دهد، بلکه نیازمند منجی الاهی است؛ یعنی به دخالت الاهی نیاز دارد. آنان این دخالت را به صورت های مختلف ترسیم می کنند، که صورتی از آن عبارت است از: پایین آمدن موجودی الاهی که نجات را ممکن می سازد.73 مشاهده کردیم که پولس نیز حضرت عیسی(ع) را موجودی الاهی می دانست؛ موجودی که برای نجات انسان ها از گناه، قبول جسم کرده و پا به عالم خاک نهاده است.

اینها نمونه هایی از تأثیراتی است که پولس از اندیشه های رایج در زمان خود پذیرفته و در تفسیر شخصیت و رسالت حضرت عیسی(ع) از آنها بهره برده است؛ چراکه تفسیر او از مسیح بسیار متفاوت با تفسیر دیگر رسولان و مسیحیان صدر اول است. این تفسیر، همچنین، با ویژگی هایی که یهودیت برای مسیح ترسیم کرده است تفاوت فاحشی دارد. در نهایت، می توان گفت: الاهیاتی که پولس آن را به وجود آورد، تقریباً، با آنچه در بیانات حضرت عیسی(ع) آمده74 است تفاوت ماهوی و مغایرت دارد. در این زمینه، ویل دورانت می گوید:

پولس براثر بدبینی و پشیمانی خودش، و همچنین براثر دیدگاه دگرگون شده اش از مسیح، و شاید تحت تأثیر نظرات افلاطونی و رواقی دربارة مادّه و جسم به عنوان آلات شر، و احتمالاً با یاد آوری آداب و رسوم یهودیان و مشرکان در مورد قربانی کردن یک بز برای کفّارة گناهان قوم، الاهیاتی را به وجود آورد که در سخنان مسیح، چیزی جز نکات مبهم، از آن نمی توان یافت.

کاملاً روشن است که با مقایسة آرای پولس و بیانات حضرت عیسی(ع)، به راحتی می توان به این نتیجه رسید که باورهای رسمی و ارتدوکسی مسیحیت، آموزه هایی پولسی است که ارتباطی با آموزه های حضرت عیسی(ع) ندارد و از ابداعات خود پولس است؛ زیرا با توجه به مجموعه مطالبی که از حضرت عیسی(ع) از انجیل ها نقل شده، و با بررسی آنها می توان به این نتیجه رسید که آن حضرت هیچگونه الوهیتی برای خود قایل نبوده است و اگر الوهیت آن حضرت یک واقعیت و حقیقت بود، قطعاً حضرت عیسی(ع) درصدد تبیین آن برای مردم بر می آمد. در حالی که، این باور پس از حیات زمینی حضرت از سوی دیگران مطرح شد و نزاع های عقیدتی بر سر این مسئله تا سال325 م گواهی بر این نکته است که این آموزه ریشه در آموزه های خود حضرت عیسی(ع) نداشته است؛ زیرا در انجیل ها که بیانگر زندگی، معجزات و کلمات آن حضرت است، گواه روشنی بر اینکه آن حضرت خود را خدا می دانسته است، وجود ندارد. ویل دورانت در پایان بحث خود، با بررسی شباهت های فراوان آیین مسیحیت و ادیان شرک آمیز مصر، روم، و... نتیجه می گیرد که مسیحیت واپسین آفرینش بزرگ دنیای باستانی مشرکان است.75

یکی از مبانی پولس، که از نوشته های او به دست می آید، این است که: عالم زیر سلطة نیروهای شیطانی قرار دارد. این سخن علاوه بر اینکه نشانی از دیدگاه ثنوی اوست، با بخش دیگری از اندیشه های خود او ناسازگار است (زیرا همان گونه که گذشت، پولس منشأ همه چیز را خدا می داند). ضمن اینکه به هیچ وجه، قابل اثبات نیست که دو مبدأ مستقلْ مدبّر عالم هستی باشد. برخی از اندیشه های پولس، از جمله ایجاد تقابل بین جسم و روح، متأثر از اندیشه های گنوسی است؛ در حالی که اندیشمندان مسیحی، از قرن دوم، مبارزة فراگیری را با گنوسی گری آغاز کردند و آن را بدعت به شمار آوردند.

مطلب دیگر این است که پولس گناه حضرت آدم (البته بر اساس نظر یهودیان و مسیحیان) را به تمام انسان ها سرایت می دهد و همة انسان ها را گناهکار می داند. او با این کار، درصدد است تا برای الوهیت حضرت عیسی زمینه سازی کند. توضیح آنکه پولس معتقد است که ذات همة انسان ها به واسطة گناه آدم، آلوده شده است: ارسال رسل، انزال کتب، و تشریع شرایع نتوانست این گناه ذاتی را برطرف کند؛ از این رو، خداوند با تجسّم به صورت حضرت عیسی، و فرستادن پسر خود و تصلیب او، فدیة آن گناه عظیم شد. و این تنها راه رهایی از آن گناه بود. امّا اولاً این سخنان پولس نوعی خیال بافی است و هیچ دلیل عقلی یا نقلی مستند به حضرت عیسی و دیگر انبی(ع) برای آنها وجود ندارد؛ ثانیاً ما هیچ دلیل درون دینی یا برون دینی نداریم که به واسطة گناه یک شخص، سایر انسان ها نیز ذاتاً گناهکار شوند. البته، ممکن است تبعات گناه یک شخص دامنگیر افراد دیگر نیز بشود؛ امّا این امر، غیر از آن چیزی است که پولس مدّعی آن است (زیرا او همة انسان ها را به واسطة گناه آدم، ذاتاً گناهکار می داند).

مطلب دیگر آنکه پولس گرچه حضرت عیسی(ع) را پسر واقعی خدا می داند، امّا معتقد است که آن حضرت مظهر خدای نادیده و قدرت و حکمت خداوند، و موجودی نامحدود است. او در عین حال می گوید: این موضوع سبب نمی شود که عیسی با خدای پدر یکی شود؛ وی جدا از خدا و تابع اوست.76 پرسش این است که اگر حضرت عیسی(ع) خداست، چگونه می توان تصوّر کرد که وابسته به دیگری باشد (زیرا وابستگی ویژگی مخلوقات، و استقلال ویژگی خداست همچنین، چنان که گذشت، در انجیل یوحنّا عباراتی وجود دارد که نشان از یکی بودن خدا و حضرت عیسی(ع) است. و این عبارات خدا و عیسی را در عرض یکدیگر قرار می دهد و این با وابستگی و تابعیت، که پولس مطرح کرده است، سازگار نیست.

نکتة دیگر اینکه پولس تحت تأثیر گنوسی ها، که معرفت را عامل نجات می دانستند، معتقد است که: با شناخت و ایمان به حضرت عیسی(ع)، انسان نجات می یابد و نیازی به عمل به شریعت نیست. و ما نشان دادیم که حضرت عیسی هرگز تعطیلی شریعت را مطرح نکرده، بلکه درصدد تکمیل آن برآمده است. مطلب دیگر اینکه پولس تحت تأثیر گنوسی ها معتقد است: برای نجات انسان ها دخالت عامل آسمانی، و نزول و تجسّد یک موجود روحانی و آسمانی لازم است؛ در حالی که تجسّم خدا امری عقلاً محال است و دلیل معتبر درون دینی هم برای اثبات آن ارائه نشده است.

گفتنی است که بر اساس مبانی فلسفی، می توان الوهیت مسیح و تثلیث، و به تبع آن دیدگاه پولس را نقد کرد. تثلیث به معنای سه گانگی واجب الوجود است: ذات واجب الوجود واحد مطلق است، حال آنکه واجب الوجود سه هستی دارد. او در ذات یگانه، امّا در هستی سه گانه است. بحث را در سه جنبه پیگیری می کنیم:

1. تثلیث و ذات واجب الوجود؛

2. تثلیث و وجود بالذّات اوصاف مسیح؛

3. تثلیث و اوصاف بالعرض ادّعا شده از سوی اناجیل برای مسیح.

الف. خداوند اولاً واجب بالذّات، ثانیاً بسیط، و ثالثاً قدیم بالذّات است؛ در نهایت اینکه او دارای اوصاف کمالیه است.77 اگر وجود مسیح(ع) و روح القدس با وجود واجب الوجود متحد باشد، این اتحاد چگونه خواهد بود؟ اگر به نحو جزء مندرج در کل باشد، گفته شده که واجب الوجود بسیط است؛ کل نیست و جزء ندارد. اگر بر اساس اتحادِ حادث و قدیم باشد، این فرض نیز ممکن نیست؛ زیرا اوصاف کمالیة قدیم، عین ذات اوست و تناسبی با اوصاف موجودات حادث ندارد. اگر گفته شود که اقنوم دوم و سوم نیز تبدّل ماهیت می یابند و قدیم می شوند، می گوییم: تبدّل ماهیت ممکن نیست؛ زیرا مستلزم انقلاب در ماهیت است که امری محال می باشد. اگر اقنوم دوم و سوم نیز واجب باشند، این امر با ادلّة توحید منافات خواهد داشت؛ زیرا ذات واجب الوجود یکی بیشتر نمی تواند باشد. از ناحیة واجب الوجود نیز نمی تواند اتحادی با غیر مفروض باشد، زیرا این اتحاد دلیل می خواهد و از آنجا که ذات واجب الوجود بی نیاز از غیر است، هیچ گونه داعی برای اتحاد نخواهد داشت. همچنین، لازمة اتحاد این است که واجب از مرتبة خود تنزل کند؛ امّا این امر غیرممکن است.78

در تحلیل مسئلة اتحاد، نکات دیگری هم بیان شده است: فرض اتحاد، با بقای دو یا چند ذات (با تمام خصوصیات)، ممکن نخواهد بود؛ بنابراین، اگر هر دو موجود معدوم شده باشند، نه مسیح و نه واجب الوجود باقی نخواهند بود تا اتحادی صورت گیرد. و موجود جدید هیچ کدام نخواهد بود، حال آنکه این امرْ خلاف فرض اتحاد ما خواهد بود. اگر در جریان اتحادْ یکی از بین رفته باشد، دیگر اتحادی با غیر در کار نخواهد بود؛ زیرا تشخص یکی از این دو موجود، از بین رفته است و دیگر موجود باقی نخواهد بود.

اشکال دیگر به مسئلة اتحاد واجب با غیر خود، این است که بر فرض اتحاد، لازم می آید که وجود لاهوتی در عالم امکان تحصّل و وجود یابد، چنانچه مسیح در میان خلق بود؛ و این فرض مستلزم نقص واجب و ترکیب اوست، زیرا از مرتبة کمال خود تنزل کرده است و ترکیب از صفات ممکنات است.

ب. جنبة دوم، بحث مربوط به اوصاف نسبت داده شده به مسیح در اناجیل است که ذیلاً به آنها اشاره می کنیم:

1. در تمام انجیل ها به حضرت نسبت خوردن و آشامیدن داده شده؛ زیرا او دارای بدن مادی بوده است. همة اینها نشان آن است که مسیح موجودی زمانمند و مکانمند بوده است، و این دو ویژگی تناسبی با الوهیت ندارد.

2. اگر مسیح با حفظ این ویژگی ها متحد با ذات واجب باشد، پس خود واجب الوجود نیز باید دارای این خصلت ها باشد. در صورتی که ماده محل کثرت و ترکیب است؛ لذا چگونه می توان حق تعالی را با مسیح متحد دانست.

3. اگر خداوند در مسیح حلول کرده باشد و سبب تکون مسیح شده باشد و از سوی دیگر، مقام علوی او نیز در این حلول محفوظ مانده باشد، پس باید حق تعالی نیز قابل رؤیت باشد و چون ملاک رؤیت، ماده و جرمیت است، در حالی که، واجب تعالی جسم و ماده ندارد.

4. در فصل اول انجیل یوحنا آمده که «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود» اگر مسیح کلمة خداست و الوهیت دارد، پس لازم می آید که خدا نزد خودش باشد و این تحصیل حاصل است.

ج. جنبة سوم، بحث مربوط به عباراتی از انجیل ها است که قابل تطبیق بر حضرت عیسی(ع) نمی باشد که ذیلاً به آنها اشاره می کنیم.

1. در اناجیل می گوید؛ هرکس بر خلاف پسر انسان سخن گوید، بخشیده می شود. اما اگر بر خلاف روح القدس کفر گوید، بخشیده نمی شود. اگر مسیح متحد با خداوند است، چگونه کفر به او بخشیده می شود؟

2. چگونه مسیح بنابر نقل اناجیل خود را متحد با خدا و شاگردانش را متحد با خود می داند؟ زیرا در این صورت شاگردان نیز با خدا متحد خواهند بود، در حالی که در مواضع متعددی، شاگردان مورد مذمت قرار گرفته اند و لازم می آید که رذایل آنها نیز در خداوند باشد، چون متحد با خدا هستند.

3. اگر مسیح خدا بود، چگونه شیطان از او درخواست سجده کرد، این «قابلیت پذیرش» منافی با الوهیت است.79

مرحوم علوی عاملی در بارة فدا می گوید: اگر حق تعالی بخواهد بندگانش را ببخشد نیازی به فدیه ندارد و لزومی ندارد که حق تعالی جسم انسانی به خود بگیرد و به شکل مسیح درآید تا فدیه قرار گیرد؛ زیرا همان ادلة بطلان تثلیث همین مورد را نیز شامل می شود. پس چون خداوند توابع مادی ندارد، لزومی در طرح مسئلة فدا به صورتی که در عالم مسیحیت ادعا کرده است، نمی باشد.80

در پایان بحث یادآوری یک نکته مفید به نظر می رسد. در منابع روایی ما اشاراتی به نقش پولس در منحرف کردن آیین مسیحیت از راه اصلی آن به چشم می خورد؛ از جمله اینکه مرحوم علامه مجلسی در جلد هشتم بحارالانوار روایتی(حدیث 77) مفصل از امام کاظم(ع) نقل می کند که در ارتباط با دوزخ و برخی از مکان های آن است. از جمله می فرمایند: هفت نفر در یکی از آن مکان ها گرفتارند که یکی از آنها پولس است که موجب انحراف مسیحیت شده است. در این روایت، پولس در کنار افرادی مانند نمرود و فرعون و... قرار گرفته است. امثال این روایت نشان دهنده آن است که به دلیل نقش تخریبی و انحرافی پولس در آیین مسیحیت، ائمه(ع) مسلمانان و مسیحیان را به این نکته توجه داده اند.

نتیجه گیری

تفسیر پولس از شخصیت و عمل حضرت عیسی(ع) تفسیر کاملاً ذوقی و مبتنی بر تلفیق بین آموزه های رایج عصر او بوده است؛ یعنی برخی از آموزه ها مربوط به مسیحیت و برخی نیز مربوط به گرایش های عرفانیِ ثنوی رایج در آن عصر بوده است. به عبارت دیگر، پولس از اندیشه های رایج در زمان خود تأثیر پذیرفته و در تفسیر شخصیت و رسالت حضرت عیسی(ع) از آنها بهره برده است؛ چرا که تفسیر او از مسیح، بسیار متفاوت از تفسیری است که سایر رسولان و مسیحیان صدر اول از آن حضرت ارایه کرده اند. همچنین این تفسیر با ویژگی هایی که یهودیت برای مسیحا ترسیم کرده است، تفاوت فاحشی دارد.

منابع

عهدین (قدیم و جدید)

آشتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین یهود، تهران، نگارش، 1368.

القس، رجال الکتاب المقدس، ج 4.

الیاس علیایی، دایرةالمعارف کتاب مقدس، بهرام محمدیان، تهران، نشر سرخدار، 1381

البستانی، پطرس، دایرةالمعارف، بیروت، دارالمعرفة، 1900.

ایلخانی، محمد، «پولس»، ارغوان، ش 5 و 6، ص 394.

بولتمان ردولف، متفکران مسیحی، دیوید فرگوسن، انشاء الله رحمتی، تهران، گام نو، 1382

پالما آنتونی، بررسی رساله های پولس به غلاطیان و رومیان، آرمان رشدی، بی جا، آموزشگاه کتاب مقدس، 1993.

جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ هفتم، 1372.

خاچیکی، سارو، اصول مسیحیت، تهران، حیات ابدی، 1982.

دورانت، ویل، تاریخ تمدن، حمید عنایت و...، تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، 1366.

ژیلسون، اتین، روح فلسفة قرون وسطی، ع داوودی، تهران، علمی و فرهنگی، 1370.

طاهر، احمد، الاناجیل دراسة مقارنه، قاهره، دارالمعارف، 1991.

علومی عاملی، احمد بن زین الدین، مصقل صفا، قم، بی نا، 1373.

کونگ، هانس، تاریخ کلیسای کاتولیک، حسن قنبری، قم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، بی تا.

لین، تونی، تاریخ تفکر مسیحی، روبرت آسریان، تهران، فرزان روز، 1380.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دارالتراث الاسلامیه، بیروت، 1381

محمدیان بهرام و دیگران، دایرةالمعارف کتاب مقدس، تهران سرخدار، 1381.

مک گراث، آلیستر، درسنامة الاهیات مسیحی، بهروز حدادی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

* استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€. دریافت: 2/12/88 ـ پذیرش: 26/3/89

E-mail: Nashrieh@Qabas.net

1. ر.ک: ناس جان، تاریخ جامع ادیان، علی اصغر حکمت، ص 613.

2. الیاس مقار القس، رجال الکتاب المقدس، ج 4، ص115.

3. Kung, Hans, Great christian thinkers, p17

4. Schroeder.F, Paul.Apostle.St, in New Catholic Encyclopedia, v11,p3

5. پولس، نامه به فیلیپیان، ج 3، ص 5.

6. البستانی، دایرةالمعارف، ج 5، ص 699.

7. رک: نامه های پولس به خصوص نامه به غلاطیان باب های 1و2

8. اعمال رسولان، ج 6، ص 5.

9. Schroeder.F, Paul.Apostle.St, in New Catholic Encyclopedia, v11,p3

10. اعمال رسولان، ج 7، ص 58-60

11. اعمال رسولان، ج 6-1، ص 9.

12. البستانی، دایرةالمعارف، ج5، ص 701-700.

13. محمد ایلخانی، پولس، ارغنون، ش5 و6، ص 394

14. دیوید فرگوسن، رودولف بولتمان، ترجمه انشاءالله رحمتی، ص 159.

15. محمد ایلخانی ، پولس، ص 394.

16. دیوید فرگوسن، رودولف بولتمان، ص 159.

17. پولس، رساله به رومیان، ج 5، ص 12-14.

18. رک: پولس، رساله به رومیان؛ محمد ایلخانی، پولس، ص 397

19. پولس، نامه به رومیان، ج 5، ص 12-14.

20. آنتونی پالما، بررسی رساله های پولس به غلاطیان و رومیان، آرمان رشدی، ص70

21. پولس، رساله به رومیان، ج 4، ص 15.

22. همان، ج 7، ص 7.

23. The international standard Bible Encyclopedia, v 3,p 89

24. اعمال رسولان، ج 16، ص 3.

25. همان؛ رساله به غلاطیان، ج 2، ص 3.

26. پولس، نامه به غلاطیان، ص 4 1-5

27. پولس، نامه به رومیان، ج 7، ص 1-15.

28. کلمه یونانی ای که به لالا ترجمه شده به معنای غلامی است که مسئول بزرگ کردن بچه از هفت تا هجده سالگی است. ر.ک: هنری تیسن، الاهیات مسیحی، ترجمة میکائیلیان، ص 164

29. پولس، رساله به غلاطیان، 3:24

30. Kung, Hans, Great christian thinkers, p.30-31

31. متی 5 : 17-19

32. متی 5: 21-22

33. متی 5 : 27-28 و نیز ر.ک: متی 5 : 38،34،33،32،31 و مرقس 10 : 11-12

34. اول تیموتاؤس1: 17

35. اول تیموتاؤس 2: 5

36. اول قرنتیان 8 : 6

37. اول قرنتیان 8 : 5-6

38. اول قرنتیان 8 : 5-6 و،20:10

39. همان،8: 6

40. همان 10 : 26و 28

41. همان،8: 6

42. یوسف 42

43. خروج7: 1

44. Schroeder.F, Paul.Apostle.St, in New Catholic Encyclopedia, v11,p8

45. محمد ایلخانی، پولس،ارغنون ش 5 و6 ص 395.

46. الیاس مقار القس، رجال الکتاب المقدس، ج 4، ص115.

47. Schroeder.F, Paul.Apostle.St, in New Catholic Encyclopedia, V.11, p.11.

48. رساله به رومیان8: 14-18وغلاطیان3: 26

49. غلاطیان3: 24

50. رساله به رومیان7:7

51. پولس رساله به رومیان 4 : 15

52. پالما آنتونی، بررسی رساله های پولس به غلاطیان و رومیان، ترجمه آرمان رشدی، ص4؛ محمد ایلخانی، همان، ص 404

53. رساله دوم به قرنتیان4 : 4

54. رساله به کولسیان1: 15

55. اول قرنتیان1 : 24

56. کولسیان:2: 9

57. رومیان8: 3، دوم قرنتیان1: 19، و کولسیان1: 13

58. کولسیان1: 17ـ19

59. اول قرنتیان6: 8 وکولسیان1:16ـ17

60. فیلیپیان2: 10

61. تیطس2: 13

62. غلاطیان4: 4

63. رومیان1:3، 9: 5 وغلاطیان3: 16

64. کولسیان2:9

65. فیلیپیان2: 6ـ9

66. اول تیموتاؤس2: 5

67. رومیان5:10

68. رومیان10: 4،دوم قرنتیان5: 14ـ17

69. Michael Allen Williams, Rethinking Gnosticism, p 26

70. اول قرنتیان 8: 6-5

71. محمد ایلخانی، همان، ص 26

72. کولسیان1: 15

73. Braun, Rene, Gnosis, opcit,vol 2, p 610

74 که در مقاله مستقلی که بزودی منتشر خواهد شد،آنرا بررسی کرده ایم.

75. همان، ص 696

76. نامه به کولسیان 2: 9 و اول قرنتیان 1: 24)

77. این مدعیات در جای خود در کتابهای کلامی و فلسفی اثبات شده است.

78. علوی عاملی، مصقل صفا، صص 46-45

79. همان، ص 48

80. همان ص 50